تأثیرات پرتودرمانی و روشهای مقابله با آن

زمانی که به کمک تشعشع، درمان به‌صورت موضعی صورت می‌گیرد، معمولاً عوارض جانبی محدود به همان ناحیه درمان شده می‌شود. عوارض زودرس تشعشع ممکن است چند روز تا هفته‌‌ها بعد از اینکه درمان آغاز گردید دیده شود و تا هفته‌‌ها بعد از کامل شدن درمان ادامه یابد. در مورد عوارض جانبی پرتودرمانی بیشتر بیاموزید.

چگونه می‌‌توانم در طول درمان مراقب خود باشم؟

شما نیاز دارید برای حفظ سلامت خویش مراقبت‌های ویژه از خود داشته باشید. پزشک یا پرستار شما در مورد درمان یا عوارض جانبی که ممکن است داشته باشید به شما توصیه‌‌هایی خواهند کرد. در اینجا به برخی نکات اشاره می‌شود:

مطمئن شوید که استراحت کافی را دارید. شما ممکن است احساس کسلی بکنید. سعی کنید تا خوب بخوابید. این احساس کسلی، خستگی (Fatige) نامیده می‌شود. که ممکن است برای چندین هفته بعد از پایان درمان طول بکشد.

رژیم‌غذایی متعادلی داشته باشید

بسته به اینکه کدام ناحیه از بدن (به‌عنوان مثال نواحی شکم یا لگن) تحت پرتودرمانی قرار خواهد گرفت پزشک یا پرستار شما ممکن است تغییراتی در رژیم‌غذایی را به شما پیشنهاد نمایند.

مراقب پوست نواحی تحت درمان باشید

اگر شما تحت پرتودرمانی خارجی قرار دارید پوست همان نواحی ممکن است حساس شده و به نظر حالتی مثل آفتاب سوخته بگیرند. قبل از استفاده از هرگونه صابون، محلول، بوبرنده‌‌، دارو، عطر، وسیله آرایشی، پودر تالک یا هر نوع ماده دیگر برروی ناحیه تحت درمان با پزشک یا پرستار خود مشورت نمایید. برخی از این محصولات در پوست‌‌های حساس ممکن است باعث تحریک گردد. برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به بخش«برخورد با مشکلات پوستی» مراجعه کنید.

از پوشیدن لباس‌های تنگ بپرهیزید

که این لباس‌ها شامل کمربند، یقه‌‌های کاملاً بسته و. . . . در ناحیه درمان می‌شود. به‌جای آن لباس‌های گشاد و کتان نرم بپوشید. و لباس‌های آهار زده نپوشید.

برروی ناحیه تحت درمان از نوار چسب استفاده نکرده و آن نواحی را ساییده یا خراشیده نسازید اگر پوست شما باید پوشیده یا بانداژ گردد از نوارهای کاغذی یا نوارهای دیگر برای پوست‌های حساس استفاده نمایید. سعی کنید نوارها را بیرون از نواحی تحت درمان قرار دهید و هر دفعه نیز در یک محل یکسان قرار ندهید.

از تشکهای گرم یا سرد کننده در نواحی تحت درمان استفاده نکنید: ابتدا با پزشک خود صحبت کنید. حتی استفاده از آب داغ ممکن است به پوست شما آسیب برساند. از آب ولرم برای شستشوی نواحی تحت درمان استفاده کنید.

نواحی تحت درمان را در معرض آفتاب قرار ندهید. پوست شما ممکن است نسبت به نور آفتاب بسیار حساس باشد. تا حد ممکن نواحی تحت درمان را قبل از بیرون رفتن از منزل با لباس‌های مشکی بپوشانید. از پزشکتان در مورد لزوم استفاده از ضد آفتاب سؤال کنید. در صورتی که نیاز باشد باید از ضد آفتابی استفاده کنید که لااقل دارای SPF (فاکتور محافظت از آفتاب) معادل 15 باشد. حتی در صورتی که پوست شما بهبود یافته آن را ادامه دهید. و این کار را تا یک سال بعد از پرتودرمانی ادامه دهید تا پوست شما بیش از حد در برابر نور آفتاب محافظت گردد.

در مورد داروهایی که مصرف میکنید قبل از درمان با پزشک خود مشورت نمایید. پزشکتان حتماً در مورد هر نوع دارویی که دریافت می‌کنید اطلاع داشته باشند. حتی اگر داروهایی مثل آسپرین، ویتامین‌‌ها یا داروهای گیاهی مصرف می‌‌کنید.

عوارض جانبی می‌‌تواند مختلف باشد: پزشک و پرستار شما بهترین افرادی هستند که می‌‌توانند در رابطه با درمان، عوارض جانبی، مراقبت‌های داخل منزل و هر نقطه نظر پزشکی دیگر با شما صحبت کنند. در مورد هر نوع عارضه جانبی از قبیل ضایعات پوستی، خستگی، اسهال یا اشکال در غذا خوردن که ممکن است پیدا کنید با آنها در میان بگذارید. در مورد دستورالعمل‌‌هایی که برای مراقبت‌های داخل منزل به شما داده شده است، مطمئن شوید که آنها را خوب متوجه شده‌‌اید، و در صورت مشکل پیدا کردن می‌‌دانید که با چه کسی باید تماس بگیرید.

عوارض جانبی از فردی به فرد دیگر متفاوت بوده و به عواملی از قبیل مقدار اشعه و بخشی از بدن که تحت درمان قرار گرفته است بستگی دارد. برخی از بیماران ابداً عوارض جانبی ندارند در حالی‌که برخی عوارض کمتری دارند. هیچ راهی وجود ندارد بدانیم که آیا بیمار احتمال دارد دچار عوارض جانبی بشود یا نه. سلامت شما در مجموع به این بستگی دارد که بدن شما به پرتودرمانی چگونه واکنش می‌‌دهد و آیا دچار عوارض جانبی شده‌‌اید.

پرتودرمانی دارای عوارض جانبی زودرس و دیررس می‌‌باشد. عوارض جانبی زودرس آنهایی می‌باشند که مدت کوتاهی بعد از درمان رخ داده و چند هفته ادامه می‌‌یابد. در حالی‌که عوارض جانبی دیررس ماه‌ها تا سال‌ها طول می‌‌کشد تا ایجاد گردد و اغلب اوقات آنها دائمی هستند.

شایع‌ترین عوارض جانبی زودرس شامل:

• خستگی (احساس کسلی)
• تغییرات پوستی

عوارض زودرس دیگر معمولاً به ناحیه‌‌ای که تحت درمان می‌‌باشد بستگی دارد مثل از دست دادن مو و ضایعات دهانی که بعد از پرتودرمانی به ناحیه سر رخ می‌‌دهد.

اکثر عوارض جانبی خیلی زود برطرف می‌شوند در ضمن راه‌های مختلفی برای کاستن از ناراحتی‌‌های احتمالی وجود دارد. در صورتی که دارای عوارض جانبی شدیدی هستید ممکن است پزشک شما موقتاً درمان شما را متوقف کرده یا برنامه یا نوع درمان را تغییر بدهد. در مورد هر نوع عوارض جانبی که توجه شما را جلب کرده است با پزشک یا پرستارتان مطرح کنید. اطلاعاتی که در اینجا هست به‌عنوان یک راهنما به شما در برخورد با عوارض جانبی کمک می‌‌کند ولی نمی-تواند جایگزین مشاوره شما با پزشک یا پرستار در مورد اتفاقاتی که می‌‌افتد باشد.

برخورد با خستگی

خستگی به حالتی گفته می‌شود که فرد از نظر جسمی، ذهنی یا روحی احساس کسلی داشته باشد. این عارضه شایع بوده و در سرطان و درمان آن دیده می‌شود و اغلب اوقات در پرتودرمانی رخ می‌‌دهد. مدیریت خستگی بخش مهمی از درمان شما و فردی که دوستش دارید می‌باشد.

خستگی به معنی نداشتن انرژی در انجام کارهایی که قبلاً به‌طور عادی انجام می‌‌دادید می‌‌باشد. که می‌تواند مدت طولانی ادامه یافته و با زندگی روزانه تداخل داشته باشد. این حالت با خستگی عادی و روزانه که کوتاه‌مدت بوده و با استراحت بهتر می‌شود، متفاوت است. خستگی ناشی از درمان شدیدتر بوده و بیشتر باعث ناراحتی می‌شود. این نوع از خستگی با استراحت نیز بهتر نمی‌شود.

خستگی ناشی از درمان:

• می‌‌تواند در اینکه چقدر شدید بوده و چقدر شما را آزار می‌‌دهد از روزی به روز دیگر متفاوت باشد.
• می‌‌تواند برای شما غیر قابل تحمل شده و برای مشکل باشد که احساس بهتری داشته باشید
• برای اینکه با دوستان یا خانواده خود باشید مشکل پیدا می‌‌کنید‌‌‌‌.
• توانایی شما را برای انجام فعالیت‌های عادی مثل رفتن به محیط کار را کاهش می‌‌دهد
• در اینکه بتوانید برنامه درمانی خود را دنبال کنید آن را برای شما مشکل سازد.
• مدت زمان متفاوتی طول کشیده و برای شما مشکل است تخمین بزنید چقدر طول خواهد کشید.

فقط شما می‌‌دانید که خستگی دارید و شدت آن چقدر است. هیچ تست آزمایشگاهی یا اشعه x نمی‌تواند میزان خستگی شما را تشخیص و یا نشان دهد. بهترین سنجش برای دانستن میزان خستگی شما همان بیان شما می‌باشد. در عین اینکه توصیف خستگی می‌تواند بسیار مشکل باشد. شما می‌توانید میزان خستگی خود را با عباراتی مثل «اصلاً»، «خفیف»، «متوسط» یا «شدید» بیان نمایید. یا می‌توانید آن را از صفر تا ده نمره‌بندی کنید. بدین‌معنی که در صورتی که به خود نمره صفر می‌دهید یعنی اصلاً این مشکل را ندارید. نمره ده هم به معنی بدترین نوع خستگی که می‌توانید تصور کنید باشد. به پزشک یا پرستار خود در مورد طرز توصیف‌تان از خستگی را بگوئید تا آنها دریابند که این مشکل چقدر زندگی شما را تحت‌تأثیر قرار داده است.

برخی از بیماران بعد از چند هفته از پرتودرمانی خستگی را تجربه می‌‌کنند. در طی درمان، خستگی بدتر می‌شود. فشار ناشی از درمان، مراجعه روزانه برای درمان، و عوارض ناشی از پرتودرمانی برروی سلول‌های طبیعی، ممکن است خستگی را بدتر سازد.

علت خستگی ناشی از درمان همواره مشخص نیست. اما در صورتی که علت آن مشخص باشد درمان آن متوجه علت خواهد شد. به‌عنوان مثال اگر کم‌‌خونی علت خستگی باشد درمان کم‌‌خونی صورت می‌‌گیرد. در برخی از بیماران درمان شامل تصحیح مایعات و الکترولیت‌‌ها می‌‌باشد. افزایش فعالیت جسمی، درمان مشکلات خواب وتغذیه خوب به نظر می‌‌رسد خستگی را بهبود بخشد. مطالعه و مشاوره بخشی از درمان محسوب می‌شود. چرا که به بیماران در ذخیره انرژی، کاهش استرس و متوجه ساختن فرد به چیزی به‌جز خستگی کمک می‌‌کند. با شناخت و فهم خستگی شما بهتر با آن برخورد کرده و ناراحتی را بیشتر کاهش می‌دهید. غالباً یک عضو از خانواده می‌‌تواند به شما کمک کرده تا در مورد خستگی و تأثیر آن بر زندگی خود با تیم سلامت خود صحبت کنید.

خستگی بعد از اتمام درمان با گذشت زمان برطرف می‌شود. در این زمان مواردی هست که به شما کمک می‌‌کند تا با خستگی بهتر برخورد کنید:

• کل فعالیت‌های خود از این جهت که کدام یک از آنها مهمتر است را لیست کرده ومواقعی که انرژی بیشتری دارید فقط کارهای مهم را انجام دهید.
• تا حد امکان از افراد دیگر برای کمک در انجام دادن کارهایتان یاری بطلبید.
• چیزهایی را که غالباً از آنها استفاده می‌کنید در دسترس قرار دهید.
• یک برنامه منظم و منسجم را تنظیم کرده و دنبال کنید، و یک سطح طبیعی از فعالیت را حفظ کنید.
• بین استراحت و فعالیت خویش تعادل را برقرار سازید ماندن در رختخواب به مدت طولانی شما را ضعیف می‌سازد. حتماً از این کار پرهیز نمایید. فعالیت‌های خود را طوری برنامه‌ریزی کنید که زمان زیادی را برای استراحت بدون

اینکه با خواب شبانه شما تداخل کند داشته باشید. نشان داده شده که دوره‌‌های استراحت کوتاه‌تر، از استراحت‌های طولانی بهتر است.

• راههای برخورد با استرس را یاد بگیرید. سعی کنید آن را با کارهایی از قبیل تنفس عمیق، مراقبه، نیایش، صحبت کردن با دیگران، مطالعه، گوش دادن به موسیقی، نقاشی و چیزهایی از این قبیل استرس خود را کاهش دهید.
• یک دفتری برای یادداشت احساس‌هایی که هر روز دارید در نظر بگیرید، و هنگامی‌که پزشک خود را ملاقات می‌کنید آن را به همراه داشته باشید.
• قبل از شروع هر برنامه ورزشی آن را با پزشک خود در میان گذارید.
• از پزشک خود در مورد چگونگی برخورد با درد، تهوع یا افسردگی بپرسید.
• در حد امکان از هوای تازه استفاده کنید.
• مگر در مواقعی که رژیم خاصی به شما داده شده یک رژیم متعادلی مشتمل بر پروتئین (گوشت، شیر، تخم‌‌مرغ و حبوبات) داشته و روزانه در حدود 8 تا 10 لیوان آب بنوشید.
• بهترین کار در برخورد با خستگی در میان گذاشتن آن با پزشک یا پرستارتان می‌باشد. به آنها اجازه دهید تا بدانند که خستگی شما در چه شدتی بوده تا بتوانید کمکی را که به آن نیاز دارید، دریافت دارید.

اگر نیاز دارید که برای مدتی از محیط کاریتان دور بمانید با کارفرمای خودتان صحبت کنید. شما ممکن است دارای حقوقی باشید که از شرایط کاری شما حمایت کند.

برخورد با مشکلات پوستی

پوست نواحی درمان ممکن است دچار عوارضی مثل قرمزی، ملتهب، متورم و یا حالتی شبیه پوست آفتاب سوخته گردد. بعد از چند هفته ممکن است پوست شما خشک، پوسته پوسته گردد. بسیار مهم است که پزشک یا پرستار شما درباره تغییرات پوستی شما آگاهی داشته باشند. آنها ممکن است راهکارهایی برای برطرف ساختن مشکل شما ارائه داده و یا میزان تابش را کاهش دهند. بیشتر واکنش‌های پوستی چند هفته بعد از پایان درمان از بین می‌‌روند، اگرچه پوست نواحی درمان نسبت به سایر نواحی تیره‌‌تر به نظر می‌‌رسد. نیاز هست شما با پوست خود با ملایمت رفتار نمایید که به برخی از این روش‌ها اشاره می‌شود:

• فقط از آب ولرم و صابون‌های ملایم استفاده کنید. در نواحی درمان فقط آب ریخته و از سایش آن قسمت‌ها بپرهیزید.
• از پوشیدن لباس‌های تنگ در نواحی درمان بپرهیزید.
• از مالش، خراشیدن و یا تراشیدن نقاط حساس بپرهیزید.
• هیچ چیز داغ یا سرد مثل تشک‌های گرم یا خنک کننده را روی پوست درمان شده قرار ندهید مگر آنکه طبق دستور پزشک باشد.
• از محصولات از بین برنده موها، یا محلول‌های مورد استفاده در تراشیدن مو استفاده نکنید. برای تراشیدن نواحی تحت درمان از وسایل الکتریکی استفاده کنید ولی قبل از آن با پزشک یا پرستارتان مشورت نمایید.
• هنگامی‌که در درمان هستید یا چند هفته بعد از آن قبل از استفاده از هر گونه مواد شیمیای در بدن با پزشک یا پرستارتان مشورت نمایید. برخی محصولات می‌‌توانند پوششی برروی پوست قرار دهند که در نهایت باعث تحریک آن و حتی گاهی تغییر در میزان پرتو وارد شده به آن نواحی گردد.
• در حین درمان یا لااقل یک سال بعد از پایان درمان در معرض نور خورشید قرار نگیرید. از تشک‌های چرمی استفاده نکنید.
• اگر فکر می‌‌کنید ممکن است برای چند دقیقه در معرض نور آفتاب قرار گیرید، لباس‌های محافظت کننده از نور آفتاب (نظیر کلاههای با لبه‌‌های بلند و لباس‌های آستین بلند) پوشیده و از کرم‌های ضدآفتاب نیز استفاده نمایید. و از پزشک یا پرستارتان در مورد نوع کرم‌های ضد آفتاب سؤال کنید.

در مورد ریزش مو چه کارهایی می‌‌توانم انجام دهم؟

پرتودرمانی می‌‌تواند باعث ریزش موها گردد (آلوپسی)، اما فقط در نواحی تحت درمان. به‌عنوان مثال اگر ناحیه لگن شما تحت درمان می‌‌باشد موهای آن نواحی ریزش یافته ولی موهای سر ریزش نمی‌‌یابند. اما پرتودرمانی به ناحیه سر تمامی یا بخشی از موهای سر را خواهد ریخت. بیشتر بیماران دریافته‌‌اند که رشد موهایشان به حالت اول برنمی‌‌گردد ومقابله با ریزش مو بسیار مشکل است. و هرگاه موها دوباره شروع به رشد می‌‌کنند ممکن است نازکتر و از نظر شکل آن نیز تفاوت‌هایی حاصل گردد. اگر در مورد ریزش مو سؤالی یا نقطه نظری دارید با پزشک یا پرستارتان مشورت کنید.

در صورتی که موهای شما ریزش دارد ممکن است پوست سر شما حساس و ملتهب بوده و شما بخواهید که آن ناحیه را بپوشانید. شما باید هنگامی‌که در معرض آفتاب قرار دارید کلاه پوشیده و اگر ترجیح می‌‌دهید که از کلاه‌‌گیس استفاده کنید ومراقب باشید که باعث تحریک شدن پوست نگردد.

آیا شمارش سلول‌های خونی من ممکن است متأثر شوند؟

پرتودرمانی می‌‌تواند ندرتاً باعث کاهش تعداد گلبول‌های سفید و پلاکت گردد. این سلول‌های خونی باعث می‌شود که بدن شما در برابر عفونت‌ها مقابله کرده و مانع از خونریزی گردد. اگر نتیجه آزمایش خونی شما این عارضه جانبی را نشان دهد درمان شما ممکن است چند هفته‌‌ای به تعویق افتاده تا دوباره این سلول‌ها به حالت طبیعی برگردند. این عارضه بیشتر زمانی اتفاق می‌‌افتد که شما همزمان شیمی‌‌درمانی نیز می‌‌شوید.

آیا من مشکلات تغذیه پیدا خواهم کرد؟

پرتودرمانی به ناحیه سروگردن یا بخشی از دستگاه گوارش می‌‌تواند باعث مشکلاتی در خوردن و هضم غذا ایجاد کند. در حین درمان شما ممکن است اشتهای خود را از دست دهید. حتی زمانی که شما گرسنه نیستید باید سعی کنید میزان بالایی از پروتئین و غذاهای پر انرژی را دریافت کنید. پزشکان دریافته‌‌اند بیمارانی که تغذیه خوبی دارند بهتر می‌‌توانند درمان بیماری و عوارض جانبی آن را اداره کنند. کنار آمدن با مشکلات کوتاه‌‌مدت تغذیه ممکن است بسیار آسانتر از آنی باشد که انتظار دارید.

در لیست زیر پیشنهاداتی وجود دارد که به شما کمک می‌‌کند تا در زمانی که تمایلی به غذا خوردن ندارید آنها را انجام دهید، و در صورت داشتن اشتها نیز بیشترین استفاده را بکنید:

• هر موقع که گرسنه هستید غذا میل کنید حتی اگر در زمان وعده غذایی نباشد.
• در 5 یا 6 وعده غذا میل نمایید تا اینکه آن را محدود به 2 یا 3 وعده نمایید.
• اگر شما از غذا خوردن در جمع لذت می‌‌برید، سعی کنید همراه خانواده یا دوستان غذا میل کرده یا در هنگام غذا خوردن رادیو یا تلویزیون را روشن کنید.
• برای مواقعی که در وضعیت‌های اضطراری قرار می‌‌گیرید بسته‌‌های غذایی سالم را نگهداری کنید.
• اگر دیگران پیشنهاد می‌‌دهند که برای شما غذا تهیه کنند این اجازه را به آنها بدهید. بدون خجالت یا شرمندگی غذاهایی را که دوست دارید بیان کنید.
• اگر تنها زندگی می‌‌کنید می‌‌توانید غذاها را از مراکزی که غذا را در منزل تحویل می‌‌دهند دریافت کرده و در این مورد از مرکز درمانی نیز راهنمایی بگیرید.

اگر شما غذاهای کمی می‌توانید بخورید روش‌هایی وجود دارد که باعث ذخیره بیشتر انرژی می‌‌گردد:

• اضافه کردن کره یا روغن زیتون به رژیم غذایی
• سوپ‌‌های سرشیر را به‌جای آب با مقداری شیر مخلوط کنید.

برخی از بیماران دریافته‌‌اند که آنها زمانی که میلی برای غذای جامد ندارند می‌‌توانند مقدار زیادی مایعات را مصرف کنند. اگر شما از این گروه هستید، سعی کنید از مایعاتی چون شیر، ماست، عسل یا نوشابه‌‌های تغذیه‌‌ای.

از نظر احساسی چگونه خواهم بود؟

بسیاری از بیمارانی که تحت پرتودرمانی قرار می‌‌گیرند دچار خستگی می‌‌شوند و این امر می‌‌تواند آنها را از نظر احساسات و روحیه تحت‌تأثیر قرار دهد. شما همچنین ممکن است دچار حالت‌های افسردگی، ترس، خشم، فرسودگی، تنهایی و یا درماندگی گردید. انجمن‌‌های حمایت از بیماری‌های خاص ممکن است به شما در این موارد کمک کند. از پزشکتان بخواهید تا راه‌هایی را برای ارتباط با دیگر بیماران برای شریک شدن در احساسات در نظر بگیرد.

آیا عوارض جانبی فعالیت‌های مرا محدود خواهد ساخت؟

عوارض جانبی ممکن است توانایی شما را برای انجام برخی امور محدود سازد. اما آنچه شما می‌توانید انجام دهید به احساس شما بستگی دارد. برخی بیماران که تحت پرتودرمانی قرار دارند، قادرند به سر کار بروند یا از فعالیت‌های تفریحی لذت ببرند. ولی برخی دیگر به استراحت بیشتر از معمول نیاز داشته و فعالیت‌های زیادی نمی‌‌توانند انجام دهند. در عین حال پزشک شما ممکن است پیشنهاد کند برخی فعالیت‌ها که باعث تحریک نواحی تحت درمان می‌شود محدود گردد.

آیا عوارضی وجود دارد که در طولانی مدت همراه من باشد و بایستی در مورد آنها نگران باشم؟

در حین پرتودرمانی و بلافاصله بعد از آن بسیار مشکل است که حدس بزنیم در سال‌های آتی چه اتفاقی ممکن است برای بیمار بیفتد. اما براساس نوع درمان یا محل سرطان، ممکن است بعد از پرتودرمانی عوارض طولانی مدت داشته باشیم. با اینحال عوارض طولانی مدت از عوارض کوتاه مدت کمتر شایع است. و این موارد باید قبل از شروع پرتودرمانی به مراجعین گفته شود.

اثرات مخرب جسمی

اشعه‌‌ها می‌‌توانند باعث تخریب سلول‌های طبیعی گردند، و در برخی موارد این تخریب باعث عوارض طولانی‌‌مدت می‌‌گردد. به‌عنوان مثال تشعشعات به ناحیه قفسه سینه می‌‌تواند ریه‌‌ها و قلب را تحت تأثیر قرار دهد. در بعضی بیماران این امر می‌‌تواند باعث ایجاد بافت جوشگاهی گردد و به دنبال آن فرد را در انجام دادن برخی کارها ناتوان سازد. پرتودرمانی در ناحیه شکم و لگن می‌‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی در مثانه، روده و دستگاه تناسلی گردد. همچنین تشعشعات در برخی نواحی معین می‌‌تواند باعث دوباره‌‌ سازمان یافتن مایعات و ادم در بخش‌هایی از بدن گردد که به ادم لنفاوی شناخته می‌شود.

انس بروز سرطان دیگر در بدن

برخی بیماران در مورد اینکه ممکن است مبتلا به یک سرطان ثانویه در آینده گردند نگران هستند. احتمال چنین خطری کم می‌‌باشد ولی می‌‌تواند اتفاق بیفتد. ارتباط بین تشعشعات و سرطان برای سال‌های متمادی در بازمانده‌‌های بمب اتمی، افرادی که به‌خاطر شغلشان در معرض تشعشعات می‌باشند و بیمارانی که تحت پرتودرمانی قرار می‌‌گیرند. برای مثال خانم‌هایی که به‌خاطر بیماری هوچکین تحت پرتودرمانی کل بدن قرار می‌‌گیرند بعدها احتمال دارد دچار سرطان پستان یا سرطان‌های دیگر بشوند. (البته این نوع درمان زیاد شایع نیست). برخی سرطان‌های خونی (لوسمی) در افرادی که در معرض تشعشات قرار گرفته‌‌اند دیده می‌شود. سرطان خونی در عرض چند سال بعد از تماس با تشعشعات دیده می‌شود. احتمال بروز 5 تا 6 سال بعد از قرار گرفتن در معرض تشعشعات به اوج رسیده و به تدریج شانس بروز آن کاهش می‌‌یابد. انواع دیگر سرطان کمی بیشتر طول می‌‌کشد تا خود را نشان دهد. برخی تا 10 سال بعد از تماس ایجاد نشده و برخی تا 15 سال هم طول می‌‌کشد.

نتیجه؟

تکنیک‌‌های پرتودرمانی در دهه‌‌های گذشته پیشرفت‌هایی داشته است. در درمان‌های سرطان دقت بیشتری می‌شود. و دوزهایی که انتخاب می‌شود داری تخریب کمتری به بافت‌های سالم دارد. همچنین این پیشرفت‌ها باعث شده تعداد کمتری از افراد به سرطان ثانویه مبتلا شوند. شانس کلی ابتلا به سرطان ثانویه پایین است و باید در برابر مزایایی که پرتودرمانی دارد سنجیده شود. با پزشک خود در مورد عوارض احتمالی طولانی‌مدتی که ممکن است ایجاد گردد صحبت نمایید. این امر به شما کمک می‌کند تا یک تصمیم آگاهانه برای درمان بگیرید و باعث می‌شود تا بدانید باید چه علائمی را بعد از درمان در نظر داشته باشید.

پرتودرمانی به ناحیه سر

برخی بیمارانی که در ناحیه سر و گردن پرتودرمانی می‌‌شوند دچار قرمزی، زخم در دهان، خشکی در دهان، بلع مشکل، تغییر در مزه دهان و یا تهوع می‌‌گردند. برخی عوارض احتمالی دیگر شامل از دست دادن مزه، درد گوش و تورم می‌‌باشند. شما ممکن است دچار ریزش مو شوید یا بافت پوستی شما ممکن است تغییر یابد ویا در فک خود احساس سفتی نمایید. اگر شما در ناحیه سر و گردن تحت پرتودرمانی قرار می‌‌گیرید باید مراقب دندان‌ها، لثه، دهان و گلوی خود باشید. در اینجا مواردی هست که به شما کمک می‌‌کند تا مشکلات دهانی را حل نمایید:

• از ادویه‌‌جات و غذاهای خشن همانند سیزیجات خام، شیرینی‌‌جات خشک بپرهیزید.
• غذاها را به‌صورت بسیار داغ یا بسیار سرد مصرف نکنید.
• از مصرف سیگار، تنباکوی جویدنی والکل اجتناب کنید چرا که آنها ممکن است باعث بدتر شدن زخم‌های دهانی گردند.
• از غذاهای ساده قندی دوری کنید.
• از پزشک یا پرستارتان بخواهید تا به شما دهان‌‌شویه‌‌های مناسب معرفی کنند چرا که برخی از آنها که محتوی الکل می‌‌باشند باعث ایجاد حالت خشکی در دهان می‌‌شوند.
• دهانتان را با آب نمک ولرم هر یک تا دو ساعت بر حسب نیاز بشویید. (برای درست کردن آب نمک یک قاشق نمک را با یک پیمانه آب- یک لیتر- مخلوط کنید. )
• در طی روز از مایعات خنک بنوشید.
• از آدامس یا شکلات‌های بدون قند استفاده کنید تا همواره دهانتان مرطوب بماند.
• غذاها را به‌صورت آبگوشت یا خورش استفاده نمایید تا غذا خوردن برای شما راحت‌‌تر گردد.
• از پزشک یا پرستارتان بخواهید تا داروهایی جهت درمان ناراحتی‌‌های دهان یا بلع به شما بدهند.

اگر این اقدامات کافی نباشد از دندانپزشک بخواهید تا بزاق مصنوعی برای شما تجویز نماید. خشکی دهان مشکلی است که ممکن است حتی بعد از پایان درمان به‌عنوان یک معضل باقی بماند.

مراقبت‌های دندان

پرتودرمانی به ناحیه سر و گردن احتمال پوسیدگی دندان را افزایش می‌‌دهد. مراقبت‌های دهان و دندان یکی از بخش‌‌های مهم در درمان به شمار می‌‌رود. قبل از شروع پرتودرمانی باید از نظر سالم بودن دندان‌ها توسط یک دندانپزشک ویزیت گردید. از دندانپزشک‌‌تان بخواهید قبل از درمان با متخصص سرطان مشاوره نماید. در صورتی که دارای مشکلات دندانی هستید دندانپزشک شما ممکن است پیشنهاد کند تا در جهت مرتفع ساختن آنها اقدام کنید. چراکه اقداماتی از قبیل عصب‌‌کشی یا پر کردن دندان‌ها بعد از پرتودرمانی مشکل اسست. اگر شما دارای دندان مصنوعی هستید بعد از درمان ممکن است به دلیل متورم شدن لثه‌‌هایتان به خوبی در جای خود قرار نگیرند. اگر این دندان‌های مصنوعی باعث زخم در دهان گردد شما باید از آنها تا پایان درمان استفاده نکنید چرا که این وسایل می‌‌تواند باعث عفونی شدن زخم‌ها گردد. دندانپزشک شما نیز ممکن است در حین پرتودرمانی شما را از جهت مراقبت‌ها

دهان و دندان ویزیت کرده و برای برخورد با هرگونه ضایعات دهانی شما را راهنمایی کند. به احتمال زیاد ممکن است موارد زیر به شما گفته شود:

• دندان‌هایتان را با یک مسواک نرم بعد از هر وعده غذایی و لااقل یک بار دیگر در طول روز بشویید.
• از خمیردندان‌های فلوئوردار استفاده کنید که محتوی مواد سوزاننده نباشد.
• حداقل روزی یکبار از نخ دندان استفاده کنید.
• دهانتان را بعد از مسواک زدن با آب خنک یا محلول جوش شیرین بشویید. (یک قاشق جوش‌شیرین را با یک پیمانه آب مخلوط سازید)
  پرتودرمانی به ناحیه مغز

جراحی پرتویی استروتاکتیک برای مواردی استفاده می‌شود که سلول‌های سرطانی بخشی از مغز را درگیر کرده است. تفاوت عوارض جانبی به این بستگی دارد که پرتوها به کدام ناحیه هدف گرفته شده‌اند، و بعد از 1 تا 2 سال جدی شده و اهمیت پیدا می‌‌کنند. از سرطان‌شناس متخصص پرتودرمانی بپرسید که باید مراقب چه چیزی باشید و چه زمانی نیاز هست که کمک بخواهید. بعضی مواقع که سرطان به بخش‌های مختلف مغز منتشر شده‌‌اند پرتودرمانی به کل مغز انجام می‌شود. همچنین این روش درمانی در زمانی که می‌‌خواهیم از انتشار سرطان به مغز جلوگیری کنیم نیز انجام می‌شود. پرتودرمانی به کل مغز ممکن است باعث عوارض جانبی زیر شود:

• سردرد
• تورم مغزی
• ریزش مو
• تهوع
• استفراغ
• خستگی
• کاهش شنوایی
• تغییرات پوست سر
• اختلال در حافظه و صحبت کردن
• تشنج

داروهایی وجود دارد که برای تورم مغزی داده می‌شود. اما پزشکتان باید در مورد سردرد و علائم دیگرتان مطلع باشد. عوارض تأخیری پرتودرمانی به کل مغز (1 تا 2 سال بعد) می‌‌تواند باعث مرگ سلول‌های مغزی گردد. این عوارض تأخیری می‌‌تواند باعث مشکلات خطرناکی چون کاهش حافظه، سندرم شبه سکته مغزی و عملکرد ضعیف مغزی گردد.

پرتودرمانی به ناحیه پستان و سینه:

پرتودرمانی به ناحیه قفسه سینه می‌‌تواند باعث مشکلاتی نظیر اختلال در بلع، سرفه یا کوتاهی در نفس گردد. در صورت داشتن چنین عوارضی حتماً به پزشک یا پرستارتان اطلاع دهید. اگر شما بدنبال جراحی برروی پستان(نظیر توده‌‌برداری یا برداشتن پستان)تحت پرتودرمانی قرار می‌‌گیرید سعی نمایید هر زمان که می‌‌توانید بدون بستن سینه‌‌بند باشید. در غیر این صورت سعی کنید از سینه‌‌بندهای کتان نرم که باعث تحریک پوست آن نواحی نگردد استفاده کنید. اگر در شانه‌‌های خود احساس سفتی می‌نمایید در مورد تمریناتی که باعث شود بازوهای شما آزادانه حرکت نماید بپرسید. عوارض دیگر شامل زخم پستان و تورم در نواحی تحت درمان می‌‌باشد این عوارض جانبی در اکثر موارد در عرض 1 تا 2 ماه بعد از پرتودرمانی از بین می‌‌رود. اگر این تورم به‌صورت یک مشکل تداوم یابد (شرایطی که ادم لنفاوی نامیده می‌شود) از پزشک خود بپرسید چه اقداماتی باید انجام دهید. پوست نواحی درمان ممکن است قرمز یا کمی تیره‌‌تر گردد. و به احتمال زیاد 1 یا 2 ماه بعد از درمان محو می‌شود. پرتودرمانی بعد از جراحی ممکن است باعث برخی تغییرات طولانی مدت در پستان گردد. پوست شما ممکن است تیره‌‌تر و منافذ بزرگتر و برجسته گردد. پوست شما ممکن است بیشتر یا کمتر حساس‌تر شده و نسبت به قبل از درمان سفت‌‌تر و ضخیم‌‌تر بشود. گاهی‌‌ اوقات اندازه بافت پستان تغییر می‌‌یابد، که در صورت تجمع مایع بزرگتر و در صورت تشکیل بافت فیبروز کوچکتر می‌شود. در عین‌حال در بسیاری از خانم‌ها تغییرات کمی در پستان دیده می‌شود و یا اصلاً تغییری دیده نمی‌شود. این عوارض جانبی ممکن است برای یک سال یا بیشتر بعد از پایان درمان طول بکشد. اگر درمان شما شامل پروتزهای پرتودرمانی داخلی می‌‌باشد ممکن است پستان حساس و سفت‌‌تر گردد و زمانی که پروتزها برداشته می‌شود شما همان عوارضی را دارید که در پرتودرمانی خارجی پیدا می‌‌کنید. اگر چنین حالتی باشد توصیه‌‌های فوق را اجرا کرده و مشکلاتی را که تداوم دارد را به پزشکتان اطلاع دهید. بعد از 12 ماه شما نباید هیچ تغییری در پستان مشاهده کنید. در صورتی که شما تغییراتی در اندازه، شکل، ظاهر یا ترکیب پستان مشاهده کردید بلافاصله به پزشکتان اطلاع دهید.

اگر پرتودرمانی به ناحیه قفسه سینه صورت می‌‌گیرد ریه‌‌ها ممکن است تحت‌تأثیر قرار گیرد. یکی از تغییرات زودرس که اتفاق می‌‌افتد کاهش در مقدار سورفاکتانت می‌‌باشد. (ماده‌‌ایی که سبب می‌شود راه هوایی باز بماند.) این عامل مانع از باز شدن ریه شده و ممکن است باعث کوتاهی در نفس یا سرفه گردد. این علائم گاهی با استروئیدها درمان می‌شود. عارضه دیررس پرتودرمانی به ریه‌‌ها فیبروزیس (سفتی یا تشکیل بافت جوشگاهی) می‌‌باشد. در صورت بروز این حالت ریه‌‌ها در هنگام دم نمی‌‌توانند به‌طور کامل باز شده و هوا را به داخل بکشند. و اگر پرتودرمانی در سطح وسیعی از ریه‌‌ها صورت گیرد باعث کوتاهی در نفس شده و فعالیت‌های جسمی را محدود می‌‌سازد.

پرتودرمانی به ناحیه معده و شکم:

اگر شما در ناحیه معده یا شکم پرتودرمانی می‌‌شوید ممکن است دچار تهوع، استفراغ یا اسهال شوید. پزشک شما می‌‌تواند داروهایی در جهت کاسته شدن از این ناراحتی‌‌ها تجویز کند. در مورد هر نوع دارویی که استفاده می‌‌کنید آن را با پزشک یا پرستارتان در میان بگذارید.

بررسی تهوع

برخی بیماران بلافاصله بعد از پرتودرمانی دچار حالت تهوع می‌‌شوند. اگر شما دارای این عارضه هستید نباید برای چندین ساعت قبل از پرتودرمانی غذایی بخورید. چون در صورت بروز تهوع با شکم خالی بهتر می‌‌توان آن را برطرف نمود تا اینکه شکم پر باشد. بعد از درمان هم تا 1 الی 2 ساعت چیزی نخورید. در صورت تداوم این مشکل از پزشکتان بخواهید برای رفع این عارضه دارویی برای شما تجویز نماید. و حتماً دارو را طبق دستور میل نمایید. اگر شما قبل از تهوع دچار حالت تهوع هستید یک غذای ساده مثل تست، یا یک کلوچه خورده و تا می‌‌توانید استراحت کنید.

در اینجا به برخی راهکارها در مورد ناراحتی‌‌های شکم اشاره می‌شود:

• رژیم‌غذایی را که پزشک یا متخصص تغذیه به شما داده است را به خوبی انجام دهید.
• غذاهای با حجم کم میل نمایید.
• به آرامی‌غذا بخورید.
• از غذاهای سرخ‌‌کردنی یا سرشار از چربی بپرهیزید.
• بین وعده‌‌های غذایی مایعات خنک بنوشید.
• غذاهایی میل نکنید که دارای بوهای تندی می‌‌باشند و می‌‌توانند به‌صورت خنک یا در دمای اتاق صرف شود.
• در صورت ناراحتی شدید معده از غذاهای صرفاً مایع استفاده کنید.
• از فن آرام‌بخشی و تنفس عمیق استفاده کنید، و هرگاه دچار حالت تهوع شدید آنها را اجرا کنید.

برخورد با اسهال

اسهال معمولاً بعد از چند هفته بعد از پرتودرمانی رخ می‌‌دهد. پزشک شما ممکن است برای رفع این عارضه داروها یا دستورالعمل‌هایی به شما بدهد. همچنین ممکن است تغییراتی در رژیم‌غذایی شما بدین صورت داده شود:

• به محض اینکه اسهال شروع می‌شود یا احساس می‌‌کنید در حال شروع شدن هست مایعات فراوان استفاده کنید. (آب، چای کمرنگ، آب سیب وهلو).
• از خوردن غذاهایی که فیبر بالایی دارند یا می‌‌توانند سبب دردهای شکمی شوند مثل میوه-های خام یا سبزیجات، قهوه، حبوبات، کلم، غلات، شیرینی‌‌جات یا غذاهای تند اجتناب کنید.
• وعده‌‌های غذایی با حجم کم میل کنید.
• در صورتی که شیر یا فرآورده‌‌های آن باعث تحریک روده می‌‌شوند از آنها پرهیز کنید.
• هنگامی‌که اسهال رو به بهبودی می‌‌باشد شروع کنید به مصرف غذاهای با فیبر کم مثل برنج، موز، سیب، ماست، پوره سیب‌‌‌‌زمینی، پنیر دلمه شده با چربی پایین و تست خشک.
• از غذاهای سرشار از پتاسیم (موز، سیب‌‌زمینی، زردآلو و هلو) استفاده کنید چرا که در طی اسهال این ماده معدنی بسیار کاهش می‌‌یابد.

برنامه غذایی یک بخش مهمی از پرتودرمانی ناحیه شکم و معده می‌‌باشد. به یاد داشته باشید که این عوارض بعد از پایان درمان بهتر خواهند شد. در ضمن تا حد ممکن غذاهایتان در حجم کم دارای انرژی زیاد و ویتامین‌‌ها و مواد معدنی باشد.

پرتودرمانی به ناحیه لگن

اگر شما در ناحیه لگن تحت پرتودرمانی قرار می‌‌گیرید ممکن است یک یا بیشتر از مشکلات گوارشی که در بالا توضیح داده شد را داشته باشید. همچنین شما ممکن است دچار تحریک در ناحیه مثانه شوید که باعث احساس ناراحتی شده و احساس فوریت در ادرار کردن شود. شما همچنین ممکن است دچار عوارضی در مسائل باروری و جنسی شوید.

باروری

زنان: در حین پرتودرمانی به هیچ‌‌وجه حامله نشوید چراکه پرتودرمانی می‌‌تواند به جنین آسیب برساند. خانم‌ها باید در مورد کنترل تولد و اینکه تشعشعات چگونه ممکن است باروری را تحت‌تأثیر قرار دهند با پزشکشان صحبت کنند. اگر حامله هستید قبل از شروع درمان باید پزشک شما اطلاع داشته باشند. خانم‌هایی که تحت پرتودرمانی در ناحیه لگن می‌‌شوند بر اساس میزان اشعه، ممکن است دچار توقف در دوره قاعدگی شده و علائم دیگری از یائسگی در آنها پدید آید. همچنین درمان می‌‌تواند سبب خارش، سوزش و خشکی مهبلی شوند. این عوارض را به پزشکتان بگویید تا کارهایی را که برای تخفیف یافتن آنها لازم است به شما بیاموزند.

مردان: در مورد مردان پرتودرمانی به ناحیه بیضه‌‌ها باعث کاهش در توانایی تولید اسپرم گردد. البته این بدین‌معنی نیست که باروری از بین می‌‌رود. اگر شما می‌‌خواهید که پدر شوید و در مورد باروری نگران هستید با پزشکتان آن را مطرح نمایید. یک راهکار این است که اسپرم‌های شما در یک بانک نگهداری اسپرم برای وقتی دیگر نگه داشته شود. در مطالعات دیگری که برروی بازمانده-های انفجار بمب اتمی صورت گرفته اطلاعات کمی‌در مورد تأثیر تشعشعات در کودکانی که از پدران در معرض قرار گرفته متولد شده‌‌اند، وجود دارد. به خاطر اینکه احتمال خطر نامشخص می‌‌باشد پزشکان توصیه می‌‌کنند تا این مردان تا چند هفته بعد از پرتودرمانی تصمیم به بچه‌‌دار شدن نداشته باشند، به‌خصوص زمانی که تشعشعات در ناحیه لگن صورت گرفته باشد.

روابط جنسی

در برخی از انواع پرتودرمانی به ناحیه لگن در مردان و زنان، تغییراتی در توانایی یا کاهش لذت بردن از روابط جنسی‌‌شان دیده می‌شود.
زنان: در طول درمان و پرتودرمانی به ناحیه لگن، به برخی از بیماران خانم توصیه می‌شود که رابطه جنسی نداشته باشند. برای برخی بیماران این کار دردناک می‌شود. چند هفته بعد از پایان درمان به احتمال زیاد شما خواهید توانست که روابط جنسی‌‌تان را از سر بگیرید. ولی قبل از آن باید آن را با پزشکتان در میان بگذارید. در برخی درمان‌ها ممکن است عوارض طولانی مدتی مثل ایجاد بافت جوشگاهی در مهبل نماید که این عامل می‌‌تواند توانایی مهبل را در لزج کردن آن دچار مشکل سازد.

مردان: پرتودرمانی ممکن است در مردان اعصابی را که باعث نعوظ می‌شود تحت‌تأثیر قرار دهد. اگر یک مردی پروتزهای پرتودرمانی داشته باشد، باید به هشدارهای ایمنی مثل استفاده از کاندوم توجه داشته باشد. اگر شما دارای مشکل نعوظ می‌‌باشید این مشکل به تدریج در طی ماه‌ها و سال‌ها برطرف خواهد شد.