پرتودرماني برای سرطان (پرسش و پاسخ)

Radiation Therapy for Cancer: Questions and Answers

• پرتودرماني از تابش پرتوهای یون‌ساز برای نابودي سلول‌های سرطانی و کوچک کردن تومور استفاده می‌کند (پرسش 1 را ببینید).
• حدود نیمی از افراد مبتلا به سرطان را با پرتودرماني، چه به‌صورت تنها و چه به‌صورت ترکیب با انواع روش‌های دیگر درمان سرطان، درمان مي‌كنند (پرسش 1 را ببینید).
• پرتودرماني داخلی و یا خارجی است. پرتودرماني خارجی راـ که معمولاً بیش‌تر از آن استفاده مي‌كنند ـ توسط دستگاهی در خارج از بدن و معمولاً به‌صورت سرپايی انجام مي‌دهند. پرتودرماني داخلی در کپسول‌های کوچک یا حامل‌های دیگر در داخل یا نزدیک تومور كار مي‌گذارند که احتیاج به بستری شدن در بیمارستان دارد (پرسش 3 را ببینید).
• انواع مختلفی از پرتو برای درمان انواع مختلف سرطان به‌کار می‌رود (پرسش 3 را ببینید).
• گروهی از مراقبان سلامتی به ارائه و برنامه‌ریزی پرتودرماني به بیماران کمک می‌کنند (پرسش 11 را ببینید).
• برنامه‌ریزی درمانی و شبیه‌سازی اولین قدم‌های مهم در رویة پرتودرماني است. هدف از برنامه‌ریزی و شبیه‌سازی تهیة روش درمانی با دقت بیش‌تر، تأثیر بیش‌تر و کاهش آسیب به بافت‌های سالم است (پرسش 12 را ببینید).

1. پرتودرماني چیست؟

پرتودرماني (به آن رادیو تراپی، ایکس- ری تراپی یا پرتو افکنی هم مي‌گويند) استفاده از نوع معینی انرژی  (تابش پرتو یون‌ساز) برای نابودي سلول‌های سرطانی و کوچک کردن تومور است. پرتودرماني به سلول‌هایی که در محدودة درمان (بافت هدف‌) هستند آسیب می‌رساند یا آنها را با نابودي مواد ژنتیکی، غیرممکن کردن رشد و تقسیم شدن از بین می‌برد. گرچه پرتو هم سلول‌های سرطانی و سلول‌های سالم را از بین می‌برد، بیش‌تر سلول‌های سالم از تأثیر پرتو و عملکرد آن به‌صورت کامل بهبودی مي‌یابند. هدف از پرتودرماني نابودي سلول‌ها تا حد ممکن است در حالی‌که کم‌ترین آسیب به بافت‌های سالم برسد.

انواع مختلفی از پرتو وجود دارد و راه‌های مختلفی برای پرتوتابی وجود دارد. مثلاً، انواع معینی از پرتو می‌توانند بیش‌تر از بقیه در اعماق بدن نفوذ کنند. به‌علاوه، بعضی از انواع پرتو را می‌توان به‌خوبی فقط برای درمان قسمت کوچکی (مثلاً یک اینچ از بافت) بدون آسیب رساندن به بافت‌ها و اندام‌های اطراف مهار کرد. انواع دیگر پرتو برای درمان بخش‌های بزرگتر بهتر هستند.

در برخی موارد، هدف از پرتودرماني نابودی کامل  تومور است. در موارد دیگر، هدف کوچک کردن تومور و کاهش نشانه‌های آن است. در هر دو مورد، پزشکان حتي‌المقدور بافت‌های سالم را از تأثیر اشعه دور نگه مي‌‌دارند.

در حدود نیمی از بیماران سرطانی بعضی از انواع پرتودرماني را دریافت می‌کنند. پرتودرماني تنها یا در ترکیب با درمان‌های دیگر سرطان مانند شیمی درمانی یا جراحی به‌کار می‌رود. در برخی موارد، بیمار بیش‌تر از یک نوع پرتودرماني دریافت مي‌کند.

2. چه زمانی از پرتودرماني استفاده مي‌كنند؟

پرتودرماني برای درمان تقریباً همة انواع تومورهای توپر به‌كار مي‌گيرند، از جمله سرطان‌های مغز، پستان، گردن رحم، حنجره، ریه، لوزالمعده، پروستات، پوست، ستون مهره‌ها، معده، رحم و سارکومای بافت نرم Soft Tissue. پرتوتابی همچنین لوسمی و لنفوم را درمان مي‌کند (به ترتیب سرطان‌های سلول‌های تشکیل‌دهندة خون و سیستم لنفاوی). مقدار پرتو در هر قسمت به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله نوع سرطان و اینکه آیا بافت‌ها و اندام‌های نزدیک از پرتو آسيب مي‌بينند يا نه.

برای برخی از انواع سرطان، پرتو را به محل‌هایی که هیچ نشانه‌ای از سرطان ندارند مي‌تابانند تا در اين مناطق از رشد سلول‌های سرطانی جلوگيري كنند. به این روش پرتودرماني پیشگیرانه مي‌گويند.

پرتودرماني را همچنین می‌توان برای کمک به کاهش نشانه‌های بیماری مانند درد ناشی از گسترش سرطان در استخوان یا قسمت‌های دیگر بدن ـ که به آن پرتودرماني تسكيني هم می‌گویند ـ به‌کار می‌رود.

3. تفاوت پرتودرماني خارجی و داخلی (براکی تراپی) با پرتودرماني سیستمیک چیست؟ چه زمانی از آنها استفاده مي‌كنند؟

گاه، پرتو از یک دستگاه در خارج از بدن مي‌تابد (پرتوتابی خارجی)، گاهي هم از منبعي در داخل بدن (پرتوتابی داخلی) یا از مواد رادیو اکتیو بدون پوشش که به کل بدن می‌رسد (پرتودرماني سیستمیک). نوع پرتو بستگي دارد به نوع سرطان، محل آن، عمق نفوذ مورد نیاز پرتو در بدن، وضعیت سلامتی عمومی و سابقة پزشکی بیمار و اينكه بیمار از نوع دیگر درمان سرطان استفاده كند يا نه، و عوامل دیگر.

بیش‌تر افرادی که پرتودرماني مي‌شوند پرتوتابی خارجی دارند. برخی از بیماران هم پرتو تابی داخلی و هم خارجی یا پرتودرماني سیستمیک، یکی بعد از دیگری یا همزمان دارند.

• پرتودرماني خارجی معمولاً به‌صورت سرپايی انجام می‌شود، بیش‌تر بیماران نیازی به بستری شدن در بیمارستان ندارند. پرتودرماني خارجی برای درمان بیش‌تر انواع مانند سرطان مثانه، مغز، پستان، دهانة رحم، حنجره، ریه، پروستات و واژن به‌کار می‌رود. به‌علاوه از پرتوتابی خارجی برای کاهش درد یا بهبود مشکلات دیگر وقتی سرطان از محل اولیه به قسمت‌های دیگر بدن گسترش می‌یابد، استفاده مي‌كنند.
• پرتودرماني در حین عمل جراحی (IORT(Intraoperative Radiation Therapy نوعی از پرتودرماني خارجی است که در حین عمل جراحی استفاده می‌شود. از IORT برای درمان سرطان‌های موضعی که نمی‌توان آنها را به‌صورت کامل خارج کرد یا در معرض خطر بالای عود (بازگشت) است استفاده مي‌كنند. بعد از اینکه همه یا بخشی از سرطان را برداشتند، میزان زیاد و پرانرژی از پرتو را مستقیماً به محل تومور در حین جراحی مي‌تابانند (بافت‌های سالم کناری با حفاظ‌های مخصوصی محافظت می‌شود). بیمار برای برگشت به حالت عادی در بیمارستان بستری می‌شود. از IORT برای درمان سرطان تیروئید و رودة بزرگ و راست روده، سرطان‌های زنان، سرطان رودة کوچک و سرطان لوزالمعده استفاده مي‌كنند. این روش همچنین در پژوهش‌های بالینی (مطالعات تحقیقاتی) جهت درمان بعضی از انواع تومورهای مغزی و سارکومای لگنی در بزرگسالان در دست مطالعه است.
• پرتو افکنی پیشگیرانة جمجمه (PCI (Prophylactic Cranial Irradiation پرتو خارجی است که به بيمار مي‌تابانند، وقتی سرطان اولیه (مثلاً سرطان سلول کوچک ریه) در معرض خطر بالای گسترش به مغز است.

پرتودرماني داخلی (كه به آن براکی تراپی هم مي‌گويند) از پرتوتابی در محلی نزدیک یا داخل تومور استفاده می‌کند. کاشت‌ها گاه به شکل سیم‌های باریک، تیوب‌های پلاستیکی به نام کاتتر (catheters)، نوارها، کپسول‌ها یا دانه‌ها‌ هستند. کاشت را مستقیماً داخل بدن کار مي‌گذارند. جهت پرتودرماني داخلی بايد در بیمارستان بستري شد.

• پرتودرماني میان‌بافتی داخل بافت یا نزدیک محل تومور کار مي‌گذارند و برای درمان تومورهای سر و گردن، پروستات، گردن رحم، تخمدان، پستان و نواحی اطراف مقعدی و لگنی استفاده می‌شود. بعضی از زنان که از پرتو‌تابی خارجی برای درمان سرطان پستان استفاده مي‌كنند یک «دوز تقویتی» از پرتوتابی، چه به‌صورت پرتوتابی میان‌بافتی و چه پرتوتابی خارجی دریافت می‌کنند.
• پرتودرماني داخل حفره‌ای یا داخل مجرایی با یک اپلیکاتور در بدن کار مي‌گذارند، از این روش معمولاً در درمان سرطان رحم استفاده مي‌كنند. محققان همچنین درمورد استفاده از این نوع پرتودرماني برای درمان ساير سرطان‌ها از جمله سرطان پستان، برونش، دهانة رحم، کیسة صفرا، دهان، ركتوم، نای، رحم و واژن مطالعه می‌کنند.

پرتودرماني سیستمیک از مواد رادیواکتیو مانند ید 131 و استرونتیوم 89 (نام یک ماده است) استفاده می‌کند. این مواد را از طريق دهان یا تزریق وارد بدن مي‌كنند. پرتودرماني سیستمیک گاهی برای درمان سرطان تیروئید و لنفوم غيرهوچکين بزرگسالان استفاده می‌شود. محققان مأمور رسیدگی درمان انواع دیگر سرطان هستند.

آیا پرتودرماني بیمار را رادیواکتیو می‌کند؟

بیماران سرطانی که پرتودرماني دریافت می‌کنند اغلب فکر می‌کنند رادیواکتیو شده‌اند. جواب این سؤال به نوع پرتویی که داده می‌شود بستگی دارد.

پرتودرماني خارجی بیمار را رادیواکتیو نمی‌کند. بیماران نیازی به دوری کردن از افراد به‌خاطر درمانشان ندارند.

پرتودرماني داخلی (میان‌بافتی، داخل مجرایی یا داخل حفره‌ای) شامل کاشت‌های پوشش‌دار است که پرتو رادیواکتیو ساطع می‌کنند، از اين‌رو؛ بستری شدن در بیمارستان لازم است، و احتیاط‌های معینی برای حفاظت از کارکنان بیمارستان و ملاقات‌کنندگان انجام می‌شود. منابع پوشش‌دار پرتو خود را بیش‌تر به محل اطراف کاشت مي‌تابانند، درحالی‌که مناطق اطراف کاشت رادیواکتیو هستند ولی کل بدن بیمار نه.

پرتودرماني سیستمیک از مواد رادیواکتیو بدون پوشش که در کل بدن به حرکت می‌کنند استفاده می‌کند. بعضی از این مواد رادیواکتیو پيش از آنکه از بین بروند از طریق بزاق، عرق و ادرار از بدن دفع می‌شوند و این مایعات را رادیواکتیو می‌کنند. بنابراین، احتیاط‌های معینی برای افرادی که در تماس نزدیک با بیمار هستند درنظر مي‌گيرند. پزشک یا پرستار در صورتی‌که احتیاط لازم باشد اطلاعاتی را در اختیار شما می‌گذارند.

چطور پزشک مقدار پرتو را اندازه می‌گیرد؟

به مقدار پرتویی که جذب بافت‌ها می‌شود میزان پرتو یا دوز پرتو (radiation dose or dosage ) مي‌گويند. قبل از سال 1985، میزان/ دوز پرتو با واحدی به نام «راد» ( Rad -  radiation absorbed dose) اندازه‌گیری می‌شد. امروزه این واحد «گری» gray (نام یک واحد سنجش است) (با حروف اختصاري Gy) نام دارد. یک Gy برابر 100Rad  است، یک سانتی‌گری (مخفف آن cGy) برابر 1 راد است.

بافت‌های مختلف مقادیر متفاوت پرتو (اندازه‌گیری شده در سانتی‌گری) را تحمل مي‌کنند. کبد تاب تحمل 3000cGy  دارد، درحالی‌که کلیه فقط  1800cGy  را تحمل مي‌کند. میزان کلی پرتو (دوز کلی) معمولاً به چند بار پرتو کم‌تر تقسیم می‌شود (دوز تفکیکی) که روزانه در یک دورة مشخص مي‌دهند. با این عمل سلول‌های سرطانی بیش‌تری نابود مي‌شود و در عین حال بافت‌های سالم کم‌تری از بین مي‌رود.

پزشک با ضریبی که نسبت درمانی نام دارد کار می‌کند. این ضریب نسبت آسیب به سلول‌های سرطانی را به آسیب بافت‌های سالم نشان می‌دهد. روش‌هایی برای افزایش میزان آسیب به سلول‌های سرطانی بدون آسیب رساندن بیش‌تر به بافت‌های سالم در دسترس هستند. در مورد این روش‌ها در پرسش‌هاي بعدی صحبت شده است.

منابع انرژی برای پرتودرماني خارجی چه هستند؟

انرژی (منبع پرتو) استفاده شده در پرتودرماني از اين منابع مي‌آيد:

اشعة ایکس‌ یا اشعة گاما، که هر دو شکل‌هایی از تشعشعات الکترومغناطيسي هستند. گرچه از راه‌های مختلفی تولید می‌شوند، هر دو از فوتون‌ها photons (بسته‌های انرژی) استفاده می‌کنند.

• اشعة ایکس‌ را دستگاه‌هایی که به آنها شتاب‌دهنده‌های خطی مي‌گويند، تولید مي‌كنند. بسته به میزان انرژی که پرتو‌های ایکس دارند سلول‌های سرطانی را در سطح بدن (با انرژی کم‌تر) یا در اعماق بافت‌ها و اعضا (باانرژی بیش‌تر) از بین مي‌برند. در مقایسه با انواع دیگر پرتو، اشعة ایکس پرتو را به سطح نسبتا وسیع‌تری مي‌تاباند.
• اشعة گاما از ایزوتوپ‌های عناصر معینی (مانند ایریدیوم و کبالت 60) حاصل مي‌شود كه وقت شکستن انرژی و پرتو آزاد می‌کنند. هر عنصر در میزان مشخصی می‌شکند و هرکدام مقدار متفاوتی انرژی آزاد می‌کنند، که بر میزان نفوذ آن در بدن تأثير مي‌گذارد (پرتوهای گامایی که از شکستن کبالت 60 تولید می‌شوند کاربرد درمانی دارند و به «چاقوی گاما» معروف است که در پرسش 8 مطرح شده است). تشعشعات ذره‌ای از ذرات تحت اتمی پر سرعت به جای فوتون استفاده می‌کنند. تشعشعات ذره‌ای را شتاب‌دهندة خطی، سینکروترون و سیکلوترون به‌وجود مي‌آورند که ذرات مورد نیاز برای این نوع پرتودرماني را تولید مي‌كنند و شتاب می‌دهند. درمان با تشعشعات ذره‌ای از الکترون‌هایی که با تیوب اشعة ایکس تولید می‌شوند (که به آن electron-beam radiation هم مي‌گويند)، نوترون‌ها که با عناصر رادیواکتیو و تجهیزات مخصوص تولید می‌شوند، یون‌های سنگین (مانند پروتون و هلیوم)، و پی- مزون‌ها (پیون‌ها هم نامیده می‌شود) که ذرات کوچک با بار منفی هستند که یک شتاب‌دهنده و سیستم مغناطیسی تولید مي‌كنند.

برخلاف اشعة ایکس و اشعة گاما، بعضی از تشعشعات ذره‌ای فقط در عمق کمی از بافت نفوذ مي‌کنند. بنابراین، آنها را معمولاً در درمان سرطان‌های سطحی یا سرطان‌هایی که درست زیر پوست قرار دارند به‌کار مي‌برند.

• پرتودرماني با پروتون نوعی از پرتودرماني تشعشعات ذره‌ای است. پروتون‌ها انرژی خودشان را در محدودة کوچکی متمرکز می‌کنند که Bragg peak مي‌گويند. Bragg peak
  برای هدفگیری میزان زیادی از پرتو با پروتون روی تومور به‌کار مي‌رود درحالی‌که کم‌ترین آسیب را به بافت‌های جلو و پشت تومور مي‌رسانند. پرتودرماني با پروتون فقط در چند مرکز در ایالات متحده در دسترس است. از آن معمولاً فقط برای سرطان‌هایی که جراحی آنها دشوار یا خطرناک است (مانند کندروسارکومای قاعدة جمجمه)، یا در ترکیب با انواع دیگر پرتوتابی، استفاده مي‌كنند. پرتودرماني با پروتون همچنین در پژوهش‌های بالینی برای ملانوم داخل چشمی (ملانومی که از چشم شروع می‌شود)، رتینوبلاستوما (نوعی سرطان چشم که اغلب در کودکان زیر 5 سال روی می‌دهد)، رابدومیوسارکوما (تومور بافت ماهیچه)، بعضی از سرطان‌های سر و گردن، و سرطان‌های پروستات، مغز و ریه نیز استفاده مي‌كنند.

چه منابعی از انرژی برای پرتودرماني داخلي وجود دارد؟

انرژی (منبع پرتو) استفاده شده در پرتودرماني داخلی از ایزوتوپ رادیواکتیو در ید رادیواکتیو (ید 125 یا ید 131)، و از استرانسیم 89، فسفرها، پالادیم، سزیم، ایریدیوم، فسفات، یا کبالت به‌دست می‌آید.

پرتوجراحی استریوتاکتیک Stereotactic و پرتودرمانی استریوتاکتیک چه هستند؟

در پرتوجراحی استريوتاکتيک از میزان بالای پرتو (دوز بالا) برای تخریب بافت تومور در مغز استفاده مي‌كنند. این روش شامل جراحی حقیقی نيست. سر بیمار را در قالبي مخصوص که به جمجمه متصل است مي‌گذارند. از قالب به‌منظور هدفگیری مستقیم پرتوهای با میزان بالا به تومور داخل سر بیمار استفاده مي‌كنند. میزان پرتو و ناحیه‌ای که مورد تابش قرار می‌گیرد دقیقاً محاسبه شده است. دراین روش بافت‌های اطراف تومور عموماً از آسیب در امان خواهند ماند‌ .

پرتو جراحی استريوتاکتيک به سه صورت انجام مي‌شود :‌ روش متداول استفاده از شتاب‌دهنده‌اي خطی برای تابش اشعة پرانرژی فوتون بر تومور است که‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ Linar -based stereotactic Radiosurgery مي‌گويند. چاقوی گاما دومین روش متداول از کبالت 60 برای پرتوتابی استو در روش سوم از پرتوهای ذرات باردار سنگین مثل پروتون‌ها و یون‌های هلیوم برای پرتوتابی استريوتاکتيک تومور استفاده مي‌كنند.

از پرتوجراحی استريوتاکتيک اکثراً در درمان تومورهای کوچک خوش‌خیم یا بدخیم مغز (مثل مننژیوم، نوروم آکوستیک و سرطان غدة هیپوفیز)، همچنین در درمان بیماری‌های دیگر (مثل پارکینسون، صرع) استفاده مي‌كنند. علاوه بر اين، از پرتو جراحی استريوتاکتيک در درمان تومورهای متاستاتیک مغز (تومورهایی که از قسمت‌های دیگر بدن به مغز گسترش یافته‌اند)، به‌صورت منفرد و یا همراه با پرتودرماني تمام مغز استفاده مي‌كنند. (پرتودرماني تمام مغز شکلی از پرتودرماني خارجی است که در آن کل مغز با پرتوتابی درمان مي‌شود).

پرتودرمانی استريوتاکتيک در این روش از همان شیوه مورد استفاده در روش پرتو جراحی استريوتاکتيک برای تابش پرتو به بافت هدف استفاده می‌شود. گرچه در پرتودرمانی استريوتاکتيک از میزان کم پرتو در چند دفعه (دوز پایین متعدد) به‌جای یک دوز بالا استفاده مي‌كنند. دوزهای کم و متعدد نتیجه را بهبود مي‌بخشد، عوارض جانبی را به حداقل می‌رساند. پرتودرمانی استريوتاکتيک تومورهای مغزی را به خوبی تومورهای قسمت‌های دیگر بدن درمان می‌کند.

در پژوهش های بالینی میزان سودمندی پرتوجراحی استريوتاکتيک و پرتودرمانی استريوتاکتيک به‌صورت منفرد و یا همراه با روش‌های دیگر پرتودرماني در دست بررسی است.

از چه روش‌هايي جهت ارتقاي كيفيت پرتودرماني خارجي استفاده يا بررسي مي‌كنند؟

تعدادی از فنون و روش‌های اصلاحی كه استفاده یا بررسي مي‌شوند تا اثربخشی پرتودرماني خارجی ارتقا يابد، به اين شرح است:

پرتودرماني تطبیقی سه بعدی. برخلاف طرح‌های درمانی قدیمی که دو بعدی (طول و عرض) انجام می‌شد سه بعدی است و از کامپیوتر برای هدفگیری دقیق‌تر تومور استفاده مي‌كنند و به پزشکان اجازه می‌دهد که با دقت بیش‌تری تومور را با شعاع‌های پرتو هدف بگيرند (با استفاده از طول، عرض و عمق). امروزه، بیش‌تر سرطان شناس‌های متخصص پرتودرمانی از این روش استفاده می‌کنند. تصاویر سه‌بعدی از تومور با استفاده از توموگرافی کامپیوتری (CT(Computed Tomography، تصویربرداری با تشدید مغناطیسی (MRI(Magnetic Resonance Imaging، توموگرافی با تابش پوزیترون PET ویا توموگرافی کامپیوتری باانتشار تک فوتونی (SPECT(Single Photon Emission Computed Tomography تهیه و به کمک نرم‌افزارهای مخصوص، پرتوهایی که با شکل تومور مطابقت دارند طراحی مي‌كنند. چون در این بافت سالم اطراف تومور به طور وسیع از تشعشع دور است، از میزان پرتوهای بالاتر برای درمان تومور می‌توان استفاده کرد. استفاده از روش پرتودرماني تطبیقی سه‌بعدی در تومورهای حلق و بینی، پروستات ریه، کبد و تومورهای مغزی نتایج بهتری در برداشته است.

پرتودرمانی با شدت تعديل‌یافته ( IMRT ) نوعي پرتودرماني تطبیقی سه‌بعدی جدید است که از شعاع‌های پرتو (معمولاً اشعة ایکس) با شدت‌های متفاوت برای انتقال مقدارهای متفاوت پرتو به محدوده‌هاي کوچک بافت به‌طور همزمان استفاده می‌شود. در این فن‌آوري نیز میزان بالای پرتو به تومور و میزان پرتو کم‌تری به بافت‌های سالم اطراف می‌رسد. در برخی فنون بیمار هر روز میزان پرتو بیش‌تری دریافت می‌کند و زمان کل درمان کاهش و موفقیت درمان بیش‌تر می‌شود. IMRT عوارض جانبی حین درمان را کاهش مي‌دهد.

در این روش پرتوتابی را یک شتاب‌دهنده‌اي خطی مجهز به کولیماتور Multileaf انجام مي‌دهد (کولیماتور به شکل دادن دقیق پرتوها کمک می‌کند). با چرخش دستگاه به دور بدن بیمار پرتوها از بهترین زوایا وارد تومور می‌شوند. پرتو‌ها حتي‌الامكان به طور دقیق با شکل تومور تطبیق مي‌دهند. چون دستگاه IMRT بسیار تخصصی است هر مرکز سرطان شناسی به این وسیله مجهز نيست.

از این فن‌آوري جدید برای درمان تومورهای مغزی، سرو گردن، حلق و بینی، پستان، کبد، ریه، پروستات و رحم استفاده مي‌كنند. گرچه IMRT برای هر بیمار و یا هر نوع توموری استفاده نمي‌شود. نتایج بلندمدت با IMRT به‌زودی در دسترس قرار می‌گیرند.

پرتوهای LET Low و پرتوهای High LET چه پرتوهایی هستند؟

انتقال خطی انرژی LET معرف میزان انرژی به‌جا مانده از پرتو در هنگام عبور از بافت است. با جذب انرژی بیش‌تر، سلول‌های بیش‌تری با میزان پرتو داده شده از بین می‌روند. پرتوهای مختلف میزانLET متفاوتی دارند. مثلاً پرتوهای اشعة ایکس، گاما و الکترون‌ها را Low LET مي‌شناسند و پیون‌هاو نوترون‌ها، یون‌های سنگین LET high هستند. بیش‌ترین کاربرد پرتوتابی LET High در درمان‌های تحقیقاتی است.

طراحی درمان و پرتوتابی در پرتودرماني به عهدة چه کسی است؟

مجموعه کارکنان هر مرکز پرتودرماني به طراحی و درمان بیمار کمک می‌کنند. گروه پرتودرماني شامل متخصص پرتوتابی سرطان (پزشکی که متخصص استفاده از پرتو برای درمان سرطان است)، دوزیمتریست (شخصی که میزان/ دوز کامل و دقیق پرتو را مشخص می‌کند)، پرتوفیزیست (كه اختيار دستگاه برای انتقال مقدار صحیح پرتو به محل تومور در بدن را در دست اوست) و پرتودرمانگر است. معمولاً پرتودرماني یک قسمت از درمان بیمار را شامل می‌شود. استفاده از درمان چند بعدی با استفاده از دارو درمانی رایج است.

متخصص پرتوتابی سرطان (Radiotion oncologist)، با متخصص سرطان شناسی اطفال، جراح و رادیولوژیست (پزشک متخصص در تهیه و تفسیر عکس‌های درون بدن) آسیب‌شناس (پزشک متخصص آسیب‌شناسی که بیماری‌ها را با مطالعة میکروسکوپي آنها شناسايی می‌کند) و دیگران که کل دورة درمان بیمار را برنامه‌ریزی می‌کنند، همکاری می‌کند. ارتباط کاری تنگاتنگ بین سرطان‌شناس متخصص پرتوتابی سرطان، متخصص سرطان شناسی اطفال، جراح، رادیولوژیست و آسیب شناس در برنامه‌ریزی کل درمان مهم است.

طراحی درمان چیست و چرا مهم است؟

به دلیل تنوع پرتو‌ها و روش‌های پرتودهی طراحی درمان گام اولیه و مهمي در درمان هر بیمار است كه پرتودرماني مي‌شود. پيش از پرتودرماني، گروه پرتودرماني میزان و نوع پرتو را مشخص مي‌كند.

اگر بیمار باید پرتودرماني خارجی شود پرتودرمانگر از روشی به نام Simulation (شبیه‌سازی) برای مشخص کردن هدف پرتوتابی استفاده می‌کند. در طول انجام شبیه‌سازی بیمار به حالت آرام روی تخت دراز مي‌كشد تا وقتی‌که پرتودرمانگر از دستگاه اشعة ایکس مخصوصی برای تعیین مجرای درمان- محل دقیق بر روی بدن که باید پرتو فرستاده شود ـ استفاده می‌کند. بیش‌تر بیماران بیش‌تر از یک مجرای درمانی دارند. شبیه‌سازی همچنین شامل سی‌تی اسکن یا سایر روش‌های تصویربرداری برای کمک به پرتودرمانگر در جهت طراحی صحیح پرتوتابی است. شبیه‌سازی باعث تغییراتی در طراحی درمان و در نتیجه محافظت بیش‌تر بافت سالم از تشعشعات مي‌شود.

نقاطي را که باید پرتو بدهند با مارکر دائمی یا موقتی مثل نقطه‌اي کوچک یا خالکوبی مشخص مي‌كنند. این نشانه‌ها همچنین محل دقیق شروع درمان را مشخص می‌کند، اگر بیمار بعداً به پرتودرمانی نیاز داشته باشد.

بسته به نوع پرتودرماني، پرتودرمانگر از قالب‌ها یا وسایل دیگر برای بی‌حرکت نگه داشتن بیمار در طول درمان استفاده مي‌کند. این وسایل را معمولاً از فوم، پلاستیک یا گچ مي‌‌سازند. در بعضی موارد پرتودرمانگر ورقه‌هایی را به‌منظور جلوگیری از نفوذ پرتو به اعضا و بافت‌های اطراف محل درمان مورد استفاده قرار می‌دهد.

زمانی‌که شبیه‌سازی کامل شد، گروه پرتودرماني برای تصمیم‌گیری در مورد مقدار پرتو مورد نیاز و چگونگی رساندن آن به محل موردنظر و تعداد جلسات درمانی که در مورد بیمار باید انجام گیرد تصمیم‌گیری می‌کند.

حساس‌کننده‌ها به پرتو و محافظت‌کننده‌ها در مقابل پرتو چیستند؟

حساس‌کننده‌ها به پرتو و محافظت‌کننده‌ها در مقابل پرتو مواد شیمیایی هستند که پاسخ سلول به پرتوتابی را تغییر می‌دهند. حساس‌کننده‌ها به پرتو داروهایی هستند که سلول‌های سرطانی را نسبت به پرتودرمانی حساس‌تر می‌کنند. برخی از این ترکیبات در دست مطالعه‌اند. علاوه بر این، تعدادی از داروهای ضد سرطان مثل 5-flaurouracil و Cisplatin سلول‌های سرطانی را نسبت به پرتودرماني حساس‌تر می‌کنند.

محافظت‌کننده‌ها در مقابل پرتو ـ که به آنها Radioprotectors هم مي‌گويند ـ داروهایی هستند که سلول‌های سالم را از آسیب ناشي از پرتودرمانی محافظت می‌کنند. این مواد ترمیم سلول‌های طبیعی را که در معرض پرتوتابی هستند تسهیل می‌کنند. Amifostine (نام بازرگانی آن Ethyol) تنها دارویی است که ادارة دارو و غذا (FDA) به‌عنوان محافظت‌کننده در مقابل پرتو تأیید كرده است. این دارو به کاهش خشکی دهان ناشی از دریافت تشعشع زیاد به غدة پاروتید (که به تولید بزاق دهان کمک مي‌كند و در نزدیکی گوش است) کمک می‌کند. مطالعات بیش‌تری برای تشخیص مؤثر بودن Amifostine در درمان سرطان‌های دیگر در حال انجام است. ترکیبات دیگری همچنین به‌عنوان محافظت‌کننده‌ها در مقابل پرتو در دست بررسي‌اند.

پرتو داروها (Radiopharmaceuticals) چه داروهایی هستند و چگونه استفاده می‌شوند؟

این داروها ـ که به رادیونوکلئوتید‌ها معروف‌اند ـ داروهای رادیواکتیوی هستند که در درمان انواع سرطان شامل تومور تیروئید، تومور عود کرده در قفسة سینه و تومور متاستاتیک استخوان استفاده می‌شوند. بیش‌ترین استفاده مربوط است به (Samarium153 - Quadramet) و ( Strontium89 - Metastron). این داروها را FDA برای کاهش درد سرطان متاستاتیک استخوان تأیید كرده است.

هر دو دارو از طریق تزریق درون وریدی و معمولاً در بیماران سرپایی استفاده مي‌شوند. گاهي از این داروها به همراه پرتودرماني خارجی استفاده مي‌كنند. انواع دیگر پرتو داروها مثل فسفر 32، Rhodium186 و گالیم نیترات است که امروزه مصرف چندانی ندارند. داروهای دیگری هم در دست مطالعه و بررسي‌‌اند.

شیوه‌های جدید پرتودرماني چیست؟

هیپرترمی (استفاده از حرارت) همراه با پرتودرماني در دست مطالعه است. محققان دریافته‌اند، ترکیب حرارت و پرتوتابی میزان پاسخ‌دهی بعضی تومورها را افزایش مي‌دهد.

پژوهشگران همچنین در حال بررسي استفاده از آنتی‌بادی‌های نشان‌دار برای انتقال تشعشع به‌طور مستقیم و صحیح به محل تومورند که به آن رادیوایمونوتراپی (Radioimmunotherapy) مي‌گويند. آنتی‌بادی‌ها، پروتئین‌های مخصوصی هستند که بدن در پاسخ به حضور آنتی‌ژن‌ها (موادی که سیستم دفاعي عوامل خارجي به‌حساب مي‌آورد) مي‌سازد. بعضی از سلول‌های تومور شامل آنتی‌ژن‌های به‌خصوصی هستند که سبب تولید آنتی‌بادی‌های مشخصة تومور می‌شوند. مقادیر زیاد این آنتی‌بادی‌ها را در آزمایشگاه و در اتصال با مواد رادیواکتیو (طی روندی که به آن نشان‌دار کردن مي‌گويند) مي‌سازند. وقتی این مواد در بدن تزریق مي‌‌شود به‌دنبال سلول‌های سرطانی تخریب شده مي‌گردند. این روش خطر آسیب پرتوتابی به سلول‌های سالم را به حداقل مي‌رساند.

موفقیت در این شيوه به تشخیص صحیح مادة رادیواکتیو و میزان (دوز) مؤثر و ایمن پرتو مورد استفاده در این شیوه بستگی دارد. دو درمان رادیوایمونوتراپی، ایبریتوموماب تیوکستان (زوالین Zevalin®) و توسیتوموماب و توسیتوموماب با ید 131 (بکسارBexxar®) برای لنفوم غیر هوچکین( NHL(Non Hodgkin Lymphom بزرگسالان تأيید شده است. پژوهش های بالینی رادیوایمونوتراپی برای تعدادی از سرطان‌ها شامل لوسمی، NHL، سرطان رودة بزرگ و راست روده، سرطان‌های ریه، مغز، پروستات، پستان، تخمدان و لوزالمعده در دست بررسی است.

پیشرفت‌های علمی به کشف هدف‌های جدید برای جذب مستقیم مواد رادیواکتیو به سلول‌های سرطانی منجر شده‌اند. تحقیقات آزمایشگاهی و بالینی درحال استفاده از مولکول‌های جدید ترکیبات دارويی مانند گفیتينيب  ( gefitinib - Iressa®) و ايماتينيب مسيلات( imatinib mesylate - Gleevec®), همراه با پرتودرماني هستند.

از کجا مي‌‌توان اطلاعات بیش‌تری در مورد پرتودرماني کسب کرد؟

مقالة  مؤسسه تحقیقات، آموزش و پیشگیری سرطان با عنوان شما و پرتودرماني: حمایت از افراد مبتلا به سرطان

•  پژوهش‌های بالینی: پرسش و پاسخ
•  هیپرترمی در درمان سرطان: پرسش و پاسخ  
•  درمان فتوديناميک سرطان: پرسش و پاسخ
• در صورت ابتلا سرطان چگونه پزشک یا تجهیزات درمانی پیدا کنید
•  درمان‌های هدفمند سرطان: پرسش و پاسخ
• شما و پرتودرماني: حمایت از افراد مبتلا به سرطان