پرتودرماني

Radiation Therapy

پرتودرماني برای سرطان (پرسش‌ و پاسخ‌)

۱. پرتودرماني چیست؟

پرتودرماني (که به آن رادیوتراپی، درمان با اشعة x یا پرتودهي نیز مي‌گويند) استفاده از نوع خاصی از انرژی (پرتو یونیزه‌کننده) برای کشتن سلول‌های سرطانی و جمع (كوچك) کردن تومورهاست. پرتودرماني، سلول‌هایی را که در ناحیة تحت درمان (بافت هدف) هستند، با معیوب کردن ماهیت ژنتیکی آنها، از بین مي‌برد یا آسیب مي‌زند و امکان رشد یا تقسیم را از این سلول‌ها مي‌گیرد. با اینکه پرتودرماني هم به سلول‌های سرطانی و هم به سلول‌های طبیعی آسیب مي‌رساند، بیش‌تر سلول‌های طبیعی از تأثیرات پرتودرماني بهبودی مي‌یابند و عملكرد طبيعي خود را باز خواهند يافت. هدف پرتودرماني، نابودي هرچه بیش‌تر سلول‌های سرطانی و همچنین مهار يا كاهش آسیب به بافت‌های سالم هم‌جوار است.

اشعه انواع مختلفي دارد و روش‌هاي مختلفي نيز براي انتقال آن وجود دارد. مثلاً، برخی از انواع اشعه عميق‌تر از انواع دیگر نفوذ مي‌کنند. بعضي از آنها را مي‌توان براي درمان ناحيه‌اي كوچك(براي مثال يك اينچ از بافت) بدون آسيب رساندن به بافت‌ها و اندام‌هاي مجاور، تحت كنترل دقيق درآورد. برخی دیگر برای درمان ناحیه‌های بزرگ‌تر مناسبند.

در برخی از موارد، هدف از پرتودرماني نابودي کامل تومور است. در موارد دیگر، هدف كوچك کردن تومور و كاهش علائم بیماری است. در این موارد پزشکان درمان را به گونه‌ای برنامه‌ریزی مي‌کنند که تا حد ممکن بافت‌های طبیعی، سالم بمانند.

حدود نیمی از بیماران سرطانی تحت یک یا بیش‌تر از انواع پرتودرماني قرار مي‌گيرند. از پرتودرماني گاهي به تنهایی و گاهي در ترکیب با روش‌های دیگر درمان مانند شيمي‌درماني یا جراحی استفاده مي‌كنند. در برخی موارد، بیمار بیش از یک نوع پرتودرماني دریافت مي‌کند.

۲. چه زمانی از پرتودرماني استفاده مي‌كنند؟

از پرتودرماني كمابيش برای درمان تمام انواع تومورهای توپر استفاده مي‌كنند، که شامل سرطان‌های مغز، پستان، دهانة رحم، حنجره، ریه، لوزالمعده، پوست، ستون فقرات، معده، رحم يا ساركوم در بافت‌های نرم هستند. از پرتودرماني برای درمان سرطان خون و لیمفوما Lymphoma (سرطان سیستم لنفاوی) (به ‌ترتیب سرطان‌های سلول‌های تشکیل‌دهندة خون و سیستم لنفاوی) نیز استفاده مي‌كنند. میزان پرتودرماني به هر ناحيه به چند عامل بستگی دارد: نوع سرطان و بافت‌ها و اندام‌هاي هم‌جوار كه ممکن است آسیب ببینند.

در برخی از انواع سرطان، ممکن است پرتو را به ناحیه‌هایی که آلوده به سرطان نيستند بتابانند. این کار را برای جلوگیری از رشد سلول‌های سرطانی در ناحیة تحت درمان انجام مي‌دهند. به این شیوه پرتودرماني پیشگیرانه مي‌گويند.

از پرتودرماني همچنين برای کاهش علائمي چون درد ناشی از سرطان، که به استخوان‌ها یا سایر بخش‌های بدن منتشر شده است استفاده مي‌كنند. به این روش، پرتودرماني تسکیني مي‌گويند.

۳. تفاوت میان پرتودرماني خارجی، داخلی (براکی‌تراپی) و سيستميك چیست؟ از هر کدام چه زمانی استفاده مي‌كنند؟

پرتودهي گاهي از یک دستگاه بیرون بدن انجام مي‌شود (پرتوخارجي)، گاهي هم مادة پرتوساز را در بدن كار مي‌گذارند (پرتودرماني داخلی) یا از مواد رادیواکتیو آزاد شده که به بدن نفوذ مي‌کنند استفاده مي‌كنند (پرتودرماني فراگیر). نوع پرتودرماني به‌نوع سرطان، محل آن، میزان نیاز به نفوذ پرتو در بدن، سابقة کلی سلامتی و پزشكي بیمار، اينكه بیمار تحت روش‌های دیگر درمان سرطان قرار خواهد گرفت یا نه، و عوامل دیگر بستگی دارد.

برای بیش‌تر بیماراني كه تحت پرتودرماني قرار مي‌گيرند، پرتودرماني خارجی دريافت مي‌كنند. برخی بیماران تحت پرتودرماني خارجی و داخلی يا سيستميك قرار مي‌گیرند که ممکن است پشت سر هم یا حتی همراه با هم باشند.

پرتودرماني خارجي

پرتوي خارجی را معمولاً سرپایی به بیماران مي‌تابانند. بیش‌تر بیماران نیاز به بستری ندارند. از پرتودرماني خارجی برای درمان بیش‌تر انواع سرطان مانند مثانه، مغز، پستان، دهانة رحم، حنجره، ریه، پروستات و واژن استفاده مي‌كنند. همچنین از پرتودرماني خارجی گاهي برای کاهش درد و مشکلات دیگر سرطان که از ناحیة اصلی به نواحی دیگر بدن منتشر شده استفاده مي‌كنند.

• پرتودرماني حين عملIntraoperative radiation Therapy)IORT): شكلي از پرتودرماني خارجی است كه هنگام جراحی انجام مي‌شود. از IORT برای سرطان‌های موضعی که امکان برداشتن کامل آن وجود ندارد یا خطر زیادي براي عود وجود دارد استفاده مي‌كنند. پس از برداشتن بخش عمده یا تمام سرطان، یک دوز زياد از پرتو پرانرژی را به‌طور مستقیم به محل تومور مي‌تابانند. (از بافت‌های مجاور با پوشش‌های مخصوصی محافظت مي‌كنند). بیمار برای بازیابی پس از جراحی در بیمارستان مي‌ماند. از IORT برای درمان سرطان‌های تیروئید و روده بزرگ و راست‌روده، سرطان‌های زنان، سرطان رودة کوچک و سرطان لوزالمعده استفاده مي‌كنند. این صورت از پرتودرماني در كارآزمايي‌هاي بالینی (مطالعات پژوهشی) برای درمان برخی انواع تومور مغزی و ساركوم‌هاي لگني در بزرگسالان در دست بررسي است.
• پرتودرماني پیشگیرانه جمجمه‌ Prophylactic Cranial Rasiation) PCI): نوعی پرتودرماني خارجی است. وقتی خطر گسترش سرطان اصلی (مثلاً سرطان سلول کوچک ریه) به مغز بسيار بالاست، از این نوع پرتودرماني مغز استفاده مي‌كنند.
• پرتودرماني داخلی (براكي‌تراپي) نوعی پرتودرماني است که از اشعه نزدیک یا داخل تومور استفاده مي‌كنند. منبع پرتودهي معمولاً در نگهدارندة کوچکی به ‌نام کاشت (ایمپلانت) جاسازي شده است. کاشت‌ها به‌شكل سیم‌های باریک، لوله‌هاي پلاستیکی به ‌نام كاتتر، نوار، کپسول، یا دانه‌اند. کاشت مستقیماً در داخل بدن قرار داده مي‌شود. پرتودرماني داخلی ممکن است به بستری شدن نیاز داشته باشد.

پرتودرماني داخلی معمولاً به دو صورت انجام مي‌گیرد که توضيح هر کدام را در ادامه مي‌خوانيد. در هر دو روش از کاشت‌های بسته‌بندی شده استفاده مي‌کنند.

• پرتودرماني داخل بافتی (interstitial radiation therapy) منبع پرتودهي را درون بافت در نزدیکی محل تومور قرار مي‌دهند. از این روش برای درمان تومور‌های سر و گردن، پروستات، دهانة رحم، تخمدان، پستان، ناحیة لگن و ميان‌دوراه استفاده مي‌كنند. برخی از زنانی که تحت درمان سرطان پستان به‌وسیلة پرتودرماني خارجی قرار مي‌گیرند، جهت تقويت درمان و افزايش دز به‌كار رفته از یکی از دو روش پرتودرماني خارجی یا داخل بافتي استفاده مي‌كنند.
• پرتودرماني داخل حفره‌ای یا داخل مجرایی: اين نوع راديوتراپي را به‌وسيله اپليكاتوري كه در داخل بدن قرار گرفته انجام مي‌دهند.. از این روش بیش‌تر در درمان سرطان رحم استفاده مي‌كنند. پژوهشگران در حال مطالعة این روش در درمان سرطان‌های دیگر از جمله سینه، نایژه‌، دهانة رحم، کیسة صفرا، دهان، مقعد، نای، رحم و واژن هستند.

در پرتودرماني سيستميك از مواد رادیواکتیوی چون یُد ۱۳۱ و استرونسیوم ۸۹ استفاده مي‌كنند. انتقال این مواد به بدن از طريق بلعيدن يا تزريق صورت مي‌گيرد. گاهی از پرتودرماني سيستميك برای درمان سرطان تیروئید و غدد لنفاوی غیر‌هوچكين در بزرگسالان استفاده مي‌كنند. پژوهشگران در حال بررسی درمان سرطان‌های دیگر هستند.

۴. آیا پرتودرماني، بیمار را آغشته به رادیواکتیو مي‌کند؟

اغلب بیماران سرطانی نگرانند که پرتودرماني آنها را آغشته به مواد رادیواکتیو مي‌کند. پاسخ این سؤال، به‌ نوع پرتودرماني مورد استفاده بستگی دارد.

پرتودرماني خارجی بیمار را رادیواکتیو نمي‌کند. بیماراني كه تحت اين درمان‌اند نباید به‌خاطر درمان، خود از معاشرت با مردم محروم کنند.

پرتودرماني داخلی (داخل بافتی،داخل حفره‌ای یا داخل مجرایی) که در آن از کاشت‌های بسته بندی شده استفاده مي‌كنند، سبب تابش پرتو‌های رادیواکتیویته مي‌شود، بنابراین گاهي به بستری كردن نیاز است. برای احتیاط و محافظت از بازدیدکنندگان و کارکنان پیش‌بینی‌هایی صورت گرفته است. منابع بسته‌بندی شده بیش‌تر پرتودهي خود را در اطراف ناحيه کاشت انجام مي‌دهند؛ بنابراین با اينكه اطراف ناحيه كاشت راديواكتيو است ولی بقيه مناطق بدن بیمار آلوده به رادیواکتیو نیست.

در پرتودرماني سيستميك از مواد رادیواکتیو آزادی استفاده مي‌کنند که درون بدن در حرکت هستند. مقداری از این مواد قبل از زوال، وارد بزاق، عرق و ادرار مي‌شوند و باعث رادیواکتیو شدن این مایعات مي‌گردند. بنابراین برای افرادی که به بیمار نزدیک مي‌شوند، پیش‌بینی‌های خاصی شده است. پزشک یا پرستار، اطلاعات و احتیاط‌های لازم را گوشزد خواهند کرد.

۵. چگونه پزشک میزان پرتو را مي‌سنجد؟

مقدار اشعه‌اي كه توسط بدن جذب مي‌شود، دز اشعه ناميده مي‌شود. تا سال ۱۹۸۵ میزان با واحدی به نام rad (دز جذبي اشعه) اندازه‌گیری مي‌شد. امروزه از واحد جدیدی به نام گرِی (که با Gy مخفف مي‌شود) استفاده مي‌كنند. یک Gy برابر 100rad  و یک سانتی‌گری (cGy) برابر ۱rad  است.

تحمل بافت‌های گوناگون نسبت به مقدار اشعه متفاوت است (كه با سانتي‌گري اندازه مي‌گيرند). مثلاً کبد در مجموع توان دریافت ۳۰۰۰ سانتي‌گري را دارد اما کلیه‌ها فقط 1800CgYرا تحمل مي‌کنند. مقدار مجموع پرتو معمولاً به مقادیر کوچک‌تر (که بخشfraction نام دارد) تقسیم مي‌شود و هر روز در مدت مشخصی به بیمار تابانده مي‌شود. این امر سبب افزايش آسيب سلول سرطاني و در عين حال سبب كاهش آسيب بافت طبيعي مي‌شود.

پزشک با کمیتی به نام «نسبت‌درمانی» سر و کار دارد. این نسبت میزان آسیب به سلول‌های سرطانی را با میزان آسیب به سلول‌های سالم مقایسه مي‌کند. روش‌هایی برای افزایش آسیب به سلول‌های سرطانی بدون آسیب زیاد به بافت سالم هست كه این روش‌ها را در پرسش‌های ۸، ۹ و ۱۵ مي‌خوانيد.

۶. منابع انرژی در پرتودرماني خارجی چیستند؟

انرژی (منبع تشعشع) كه در پرتودرماني خارجی استفاده مي‌كنند از اين قرارند:

پرتو‌های x و گاما، که هر دو از جنس پرتوهای الکترومغناطیسی هستند. با اینکه هر كدام از طريق مختلفي توليد مي‌شود اما، هر دو از فوتون (بسته‌های کوچک انرژی) استفاده مي‌كنند.

• پرتو‌های x را دستگاه‌‌هایی به نام شتاب‌دهندة خطی به‌وجود مي‌آورند. این پرتوها را، بسته به میزان انرژی که دارند، برای نابودي سلول‌های سرطانی در سطح بدن (با انرژی کم‌تر) یا در عمق، در بافت‌ها و اندام‌ها (با انرژی بیش‌تر) به‌کار مي‌گيرند. پرتوهای x در مقایسه با پرتوهای دیگر ناحیة بیش‌تری را پوشش مي‌دهند.
• پرتو‌های گاما را از ایزوتوپ‌های عناصر خاصی (مانند ایریدیوم و کبالت ۶۰) مي‌سازند که انرژي تشعشعي با شکستن آنها آزاد مي‌شوند. هر عنصری با نسبت مشخصی مي‌شکند و مقدار متفاوتی انرژی آزاد مي‌کند. این امر در میزان نفوذ انرژی در بدن مؤثر است. (پرتوهای گامایی را که از شکسته شدن کبالت ۶۰ به‌دست مي‌آيند در روش درماني به نام «چاقوی گاما» استفاده مي‌كنند که در پرسش ۸ خواهيد خواند.)
• پرتو‌های ذره‌ای به‌جای فوتون از حرکت سریع اجزاي اتم ايجاد مي‌شوند به این نوع پرتودرماني، «پرتودرماني با پرتو ذره‌ای» یا «پرتودرماني ذره‌ای» مي‌گويند. پرتو‌های ذره‌ای را شتاب‌دهنده‌های خطی، سينکروترون و سیکلوترون، که ذرات را تولید مي‌کنند و شتاب مي‌دهند، مي‌سازند. در پرتودرماني ذره‌ای از الکترون، نوترون، یون‌های سنگین و پیون‌ها استفاده مي‌كنند. پرتوي الکترون را یک لوله پرتو x مي‌سازد (پرتوافکنی پرتوي الکترون نیز مي‌گويند)؛ پرتوي نوترون  از عناصر رادیواکتیو و تجهیزات مخصوص توليد مي‌شود؛پرتوي یون‌های سنگین (مانند پروتون و هلیوم) و piمزون‌ها (كه پيونهم ناميده مي‌شوند و ذرات کوچک و با بار منفی هستند)  را شتاب‌دهنده و يك سیستم مغناطیسی توليد مي‌كنند. بر خلاف پرتوهاي x و گاما، نفوذ پرتوهای ذره‌ای در بافت اندك است. از این‌رو، اغلب برای درمان سرطان‌های سطحی و یا زیر پوستي استفاده مي‌شوند.

پرتودرماني پروتونی نوعی پرتودرماني ذره‌ای است. پروتون‌ها انرژی خود را به ناحیه‌ای بسیار کوچك مي‌دهند که قله بِرَگ (Bragg) نام دارد. قله برگ برای هدف‌گیری تومور با مقدار زيادي پرتوی پروتون به‌كار مي‌رود. در حالی‌که آسیب كم‌تري به بافت طبیعی جلو یا پشت تومور خواهد رسید. پرتودرماني پروتونی در مراکز محدودی موجود است و معمولاً برای درمان سرطان‌های خاص به‌كار مي‌رود؛ سرطان‌هایی که جراحی آنها سخت یا خطرناک است (مانند كندروساركوم واقع در قاعده جمجمه) یا درمان را با پرتودرماني‌های دیگر ترکیب مي‌كنند. پرتودرماني پروتونی در كارآزمايي‌هاي بالینی براي ملانوم درون چشم (ملانومي كه در داخل چشم ايجاد شده)، ايتنوبلاستوم (تومور بدخیم شبکیة چشم که بیش‌تر در کودکان زیر ۵ سال بروز مي‌کند)، رابدومیوسارکوم (نوعی تومور در بافت عضلانی)، برخی سرطان‌های سر و گردن و سرطان‌های پروستات، مغز و ریه در حال انجام است.

۷. منابع انرژی برای پرتودرماني داخلی چیست؟

انرژی (منبع تشعشع) مورد استفاده در پرتودرماني داخلی از ایزوتوپ رادیواکتیو در يد راديواكتيو(يد ۱۲۵ یا يد ۱۳۱) و استرونسیوم ۸۹، فسفر، پالادیوم، سزیوم، ایریدیوم، فسفات یا کبالت توليد مي‌شود. دیگر منابع در دست بررسی هستند.

8. جراحی پرتو استریوتاکتیک و پرتودرماني استریوتاکتیک چیستند؟

جراحی پرتو استریوتاکتیک (یا استریوتاکسیک) برای نابودي تومور در بافت مغز، از میزان زیاد پرتودهي استفاده مي‌کند. سر بیمار در قاب مخصوصی که بر جمجمه‌اش نصب مي‌شود قرار مي‌گیرد. از این قاب برای هدف‌گیری مستقیم تومور داخل سر با دز بالاي اشعه استفاده مي‌شود. دز اشعه و مكان دریافت آن دقیق مشخص مي‌شود. تا بافت‌های مجاور از آسیب در امان بمانند.

جراحی پرتوي استریوتاکتیک از سه راه انجام مي‌شود. در روش معمولي از شتاب‌دهندة خطی برای هدایت پرتو پرانرژی فوتون به سمت تومور استفاده مي‌کنند (به این روش «جراحی پرتو استریوتاکتیک بر پاية شتاب‌دهندة خطی» مي‌گويند). گامانايف، دومین روش است كه در آن از کبالت ۶۰ برای آزاد کردن پرتو استفاده مي‌کنند. در سومین روش از پرتو‌های ذره ای با بار سنگین (مثل پروتون و یون هلیوم) برای تاباندن پرتو به روش استریوتاکتیک به تومور استفاده مي‌كنند.

از جراحی پرتو استریوتاکتیک بیش‌تر برای درمان تومورهای کوچک خوش‌خیم و بدخیم مغز (مانند مننژیوماها، تومورهاي عصب شنوایی و سرطان غدة هیپوفیز) استفاده مي‌شود. همچنين اين روش برای شرایط دیگر نیز مي‌تواند استفاده شود (مثلاً، بیماری پارکینسون و صرع). جراحی پرتوي استریوتاکتیک برای درمان متاستاز مغز (يعني سرطانی که از اعضای دیگر بدن به مغز منتشر شده) نیز به تنهایی یا همراه با پرتودرماني تمام مغز استفاده مي‌شود. (پرتودرماني تمام مغز روشي از پرتو پرمانی خارجی است كه همة مغز را به کمک پرتو، درمان مي‌کند.)

پرتودرماني استریوتاکتیک برای تابش پرتو به بافت هدف در اصل از همان روش جراحي پرتو استریو تاکتیک استفاده مي‌کند. اما در واقع از کوچک ترین پرتو به‌جاي يك دز بالا استفاده مي‌کند. تقسيم دز به بخشهاي کوچک‌تر نتایج را بهتر و عوارض جانبی را کم‌تر مي‌کند. از پرتودرمانی استریوتاکتیک برای براي درمان تومورهاي مغز و تومور اعضای دیگر بدن استفاده مي‌كنند.

كارآزمايي‌هاي بالینی هم برای بررسی تأثیر جراحی پرتو و پرتودرمانی استریوتاکتیک، تنها و در ترکیب با روش‌های دیگر پرتودرماني در حال انجام است.

9. چه روش‌های دیگری برای بهبود پرتودرمانی خارجی استفاده یا مطالعه مي‌شود؟

تعدادی از تكنيك‌ها و روش‌ها جهت بهبود اثربخشي پرتودرمانی خارجی در حال استفاده یا در دست مطالعه است که در زیر شرح داده شده:

پرتودرمانی سه‌بعدی انطباقي: طراحي پرتودرمانی از آغاز به‌صورت دوبعدی بوده است (عرض و ارتفاع). پرتودرماني سه‌بعدی انطباقي از فناوری رایانه‌ای استفاده مي‌کند تا برای پزشکان هدف‌گیری دقیق‌تر پرتو به سمت تومور امكانپذير باشد (با استفاده از عرض، ارتفاع و عمق). سرطان‌شناسان متخصص پرتودرماني از این روش استفاده مي‌کنند. تصویر سه بعدی از تومور با استفاده از سي.تي.اسكن، تصویر برداری به روش (MRI)، اسكن (PET) یا توموگرافي كامپيوتري با تابش تك‌فوتوني (SPECT) به‌دست مي‌آيد. با استفاده از اطلاعات به دست آمده از تصویر، برنامه‌های خاص رایانه‌ای پرتوهاي اشعه را طوري طراحي مي‌كنند كه مطابق با شكل تومور شود. چون با این روش بافت‌های سالم اطراف تومور آسيب نمي‌بينند از دز بيش‌تر پرتو مي‌توان استفاده كرد. بهبود نتایج با پرتودرمانی سه‌بعدی انطباقي در درمان سرطان‌های حلق بيني، پروستات، ریه، کبد و مغز گزارش شده است.

پرتودرمانی با شدت به‌روش تعديل شده Intensity -modulated Ratition Therapy)IMRT) : روش IMRT نوع جدید پرتودرمانی انطباقي سه‌بعدی است که از پرتوهاي تشعشعي (معمولاً پرتوهاي x) با شدت متفاوت جهت انتقال دزهاي متفاوت اشعه در يك زمان به ناحيه كوچكي از بافت استفاده مي‌كند. اين فناوري اجازه مي‌دهد كه دوزهاي بالاي اشعه به داخل تومور و دزهاي كم‌تري از اشعه به بافت‌هاي مجاور منتقل شود. در بعضي روش‌ها روزانه دز بيش‌تري از اشعه به بيمار منتقل مي‌شود كه باعث كوتاه شدن زمان كلي درمان و بالقوه سبب بهبود نتايج درمان مي‌شود. درمان با IMRT عوارض جانبي كم‌تري همراه است.

پرتو از یک شتاب‌دهندة خطی مي‌تابد که مجهز به یک كوليماتور مولتي ليف است (كوليماتور به شكل دادن پرتوهاي تشعشعي كمك مي‌كند. دستگاه دور بیمار مي‌گردد تا پرتوها از بهترین زاویه بتابند. پرتوها تا حد ممکن به شکل تومور درمي‌آیند. دستگاه IMRT بسیار تخصصی است و همة مراکز راديوتراپي به آن مجهز نيستند.

از این فناوری برای درمان تومورهای مغز، سر و گردن، حلق ببيني، پستان، کبد، ریه، پروستات و رحم استفاده مي‌كنند. ولي IMRT روش مناسب و لازم برای هر بیماري یا توموری نیست. نتایج بلندمدت درمان با IMRT هنوز به‌دست نيامده‌اند.

10. پرتو با (LET (linear Energy Transfer بالا و (LET (linear Energy Transferپایین چيست؟

انتقال خطی انرژی (LET) در هر پرتو نشان‌دهندة نسبت انرژی است که پرتو پس از عبور از بافت، از دست مي‌دهد. هرچه پرتو انرژی بیش‌تری از دست داده باشد سلول‌های بیش‌تری را نابود كرده است. با پرتوهاي مختلف، سطوح انتقال خطي انرژي متفاوتي دارند. مثلاً پرتوهای x، گاما و الکترون‌ها پرتوهایی با LET پایین هستند. نوترون‌ها، یون‌های سنگین و پیون‌ها در دستة پرتوهای با LET بالا جا مي‌گيرند. بیش‌تر پرتو‌های با LET بالا درمان‌هایی تحقيقاتي هستند. هزینة تجهيزات و میزان آموزش‌های تخصصی برای انجام پرتودرماني با پرتوهاي با LET بالا موجب مي‌شود فقط در تعداد کمی از مراکز دنیا از اين شيوه استفاده كنند.

11. چه کسی پرتودرماني را برای بیمار طراحي مي‌کند و انجام مي‌دهد؟

بسياري از افراد در گروه پرتودرماني به طراحي و انجام درمان بيمار كمك مي‌كنند. گروه پرتودرماني از اين افراد تشكيل شده است:

متخصص راديوتراپي انكولوژي، پزشكي است متخصص سرطان كه از پرتو نيز براي درمان سرطان استفاده مي‌كند، دوزيمتريست كه ميزان درست دوز پرتو را مشخص مي‌كند، فيزيسيست يا متخصص فيزيك پرتودرماني كه از انتقال ميزان درست اشعه از دستگاه و در محل صحيح آن در بدن اطمينان حاصل مي‌كند و راديوتراپيست يا پرتو درمانگر كه پرتودرماني را انجام مي‌دهد. گاهی پرتودرماني تنها بخشی از درمان کامل بیمار است. اغلب از درمان چند بعدی استفاده مي‌شود که پرتوافکنی همراه با درمان دارويي است.

سرطان‌شناس متخصص پرتودرماني معمولاً جهت طراحي فرايند درمان با متخصصين ديگري همكاري مي‌كند كه عبارتند از:

سرطان‌شناس طبي، سرطان‌شناس كودكان، جراح، راديولوژيست (پزشكي كه در تهيه و تحليل تصاوير گرفته شده از داخل بدن تخصص دارد)، پاتولوژيست (پزشكي كه با مطالعه بافت‌ها و سلول‌ها در زير ميكروسكوپ، بيماري را تشخيص مي‌دهد) و بقيه تخصص‌هاي لازم جهت طراحي كامل درمان از اهميت بالايي برخوردار است.

12. طراحي درمان چیست و چرا مهم است؟

به دلیل اينكه انواع مختلفي از اشعه و راه‌هاي زيادي جهت نحوة پرتودهي وجود دارد طراحي درمان برای تمام بیمارانی که نیاز به پرتودرمانی دارند، بسیار مهم است. پيش از پرتودرمانی، تیم پرتودرمانی، میزان و نوع پرتویی را که بیمار دریافت مي‌کند مشخص می‌کنند.

اگر بنا شد بیمار را پرتودرمانی خارجی كنند، سرطان‌شناس متخصص پرتودرمان از فرایندی به نام شبیه‌سازی استفاده مي‌کند تا تعیین کند پرتو کجا را هدف بگیرد. هنگام شبیه‌سازی، بیمار روی تخت دراز مي‌کشد تا پرتودرمانگر از دستگاه مخصوص پرتو (X) استفاده کند و به كمك آن ميدان يا محدوده درمان (محل دقیق تابش پرتو به بدن) را معین کند. بيش‌تر بيماران بيش‌تر از يك ميدان درمان دارند. شبیه‌سازی، سی‌تی‌اسکن یا دیگر مطالعات تصويربرداری را هم در بر مي‌گيرد تا به پرتودرمانگر کمک کند برای نشانه‌گیری پرتو برنامه‌ریزی کند. برای مصون ماندن بیش‌ترین مقدار ممکن بافت سالم از پرتو، شبیه‌سازی در صورت نياز تغییراتی در برنامه‌ریزی درمان به‌وجود مي‌آورد.

مناطقي که باید پرتو دریافت کنند با یک ماژیک موقت یا دایم، نقاط کوچک یا خالکوبی، مشخص مي‌كنند. اگر بیمار در آینده نیاز به پرتودرمانی پيدا كند، از این نشانه‌ها نيز برای تعیین محل دقیق درمان‌های اولیه استفاده مي‌كنند.

بسته به‌نوع درمان، پرتودرمانگر جهت جلوگیری از جابه‌جا شدن بیمار در زمان پرتودهي، قالب یا ابزار دیگری مي‌سازد كه معمولاً از فوم، پلاستیک (گچ) ساخته مي‌شود. درمانگر در برخی موارد پوشش‌هایی مي‌سازد که پرتو را عبور ندهند تا به کمک آنها بافت‌ها و اندام‌های اطراف ناحیة درمان را محافظت کند.

تیم پرتودرمانی پس از پایان شبیه‌سازی گرد هم مي‌آیند تا در مورد مقدار دوز پرتو، نحوة دادن دوز و تعداد جلسات درمان بیمار تصمیم گیری کنند.

13. «حساس‌کننده پرتويي» و «محافظت‌کننده پرتويي» چیستند؟

حساس کننده پرتويي و محافظ پرتويي مواد شیمیایی هستند که واکنش سلول به پرتو را تغییر مي‌دهند. «حساس‌کننده پرتويي»‌ها داروهایی هستند که سلول‌های سرطانی را به اثرات پرتودرماني حساس‌تر مي‌کنند. ترکیب‌های مختلفی را برای استفاده به‌عنوان حساس‌کننده پرتويي مطالعه مي‌كنند. برخی دارو‌های ضدسرطان مانند فلوئوروراسيل-۵ و سیس‌پلاتین، سلول‌های سرطانی را به پرتودرمانی حساس‌تر مي‌کنند.

«محافظ پرتويي»‌ها دارو‌هایی هستند که سـلول‌های طبیعـی (غیرسـرطانی) را از آسیب‌های ناشی از پرتودرمانی محـافظت مي‌کـنند. این مواد ترمیـم سـلول‌های طبیـعی را که در معـرض پرتو قرار گرفتـه‌اند سـريع‌تر مي‌كنند. آمیـفوسـتین (با نام تجاری اتیــول) تنها داروی تأیید شدة  Food and Drug Administration)FDA ) به‌عنوان محافظ پرتويي است. اگر غدد بزاقی پاروتيد (که در نزديكي گوش هستند و باعث ترشح بزاق مي‌شوند) میزان زیادی پرتو دریافت کنند، موجب خشکی دهان مي‌شود. این دارو به کاهش خشکی دهان کمک مي‌کند. مطالعات بیش‌تری در حال انجام است تا مشخص شود که آیا آمیفوستین در پرتودرمانی سرطان‌های دیگر هم مؤثر است یا نه. تركيب‌هاي ديگري هم به‌عنوان محافظ پرتويي در دست مطالعه‌اند.

14. دارو‌های پرتوزا چیستند؟ چگونه استفاده مي‌شوند؟

راديوداروها - که راديونوكلئيد ناميده مي‌شوند- دارو‌های رادیواکتیوی هستند که از آنها جهت درمان سرطان‌هایی مثل سرطان تیروئید، سرطانی که در دیوارة قفسه سینه عود مي‌كند و درد ناشی از انتشار سرطان به استخوان (متاستاز استخوانی) استفاده مي‌كنند. رایج‌ترین راديوداروها ساماریوم ۱۵۳ (کوادرامت) و استرونسیوم ۸۹ (متاسترون) هستند. اين داروها توسط FDA براي تسكين درد ناشي از متاستاز استخوان مورد تأثير قرار گرفته‌اند. هر دو دارو معمولاً به‌صورت تزریق وریدی سرپایی تجویز مي‌شوند؛ گاهی نيز برای تکمیل پرتودرمانی خارجی تجویز مي‌شوند. از انواع دیگر راديوداروها مانند فسفر ۳۲، رادیوم ۱۸۶ و نیترات گالیوم به اين ميزان استفاده نمي‌كنند. انواع دیگری از داروهای پرتوزا هنوز در دست بررسی هستند.

15. رهیافت‌های جديد پرتودرمانی چیستند؟

فزون گرمایی، کاربرد گرما همراه با پرتودرمانی، در حال مطالعه است. پژوهشگران دریافته‌اند که تركيب گرما و پرتودرماني بر بعضي از تومور‌ها تأثير بيش‌تر مي‌گذارد.

پژوهشگران در حال مطالعه پادتن‌هاي نشان‌دار شده با مواد راديواكتيواند تا پرتو مستقیماً به محل سرطان برسد (ایمن پرتودرمانی). پادتن‌ها پروتئین‌های بسیار اختصاصي هستند که بدن در مقابله با آنتی‌ژن (موادی که دستگاه ايمني بدن آنها را، بیگانه مي‌داند) توليد مي‌كند. برخی سلول‌های تومور آنتي پان‌‌های به‌خصوصی دارند که موجب تولید پادتن‌های مختص تومور مي‌شوند. تعداد بي‌شماري از این پادتن‌ها را در آزمایشگاه مي‌سازند و به مواد رادیواکتیو مي‌افزايند (فرایندی که نشان‌دار كردن با راديوايزوتوپ نام دارد). پادتن‌ها به‌محض تزریق به بدن، رد سلول‌های سرطانی را مي‌گيرند که با پرتودهي از بین برده مي‌شوند. این راهكار خطر آسیب پرتودرماني به سلول‌های سالم را کاهش مي‌دهد.

موفقیت این روش به تشخیص مواد رادیواکتیو مناسب و تعیین میزان دوز قابل اطمینان و مؤثر پرتودهي در این روش بستگی دارد. دو روش ایمن پرتودرمانی، ایبریتوموماب تیوگزتان (ibritumomab tiuxetan) (زوالین (zevalin) و توسیتوموماب (tositumomab) و ید ۱۳۱(iodine) توسیتوموماب بگزار یا bexxar، برای لنفوم غيرهوچكين در بزرگسالان تأیید شده‌اند. تأثير ایمن پرتودرمانی بر تعدادی از سرطان‌ها مانند لوسمي، NHL، سرطان روده و راست‌روده، و سرطان‌های کبد، ریه، مغز، پروستات، تیروئید، پستان، تخمدان و لوزالمعده در دست پژوهش باليني است.

پیشرفت‌های علمی منجر به كشف هدف‌هاي جدیدی شده‌اند كه در دست بررسي هستند تا مواد راديواكتيو سلول‌هاي سرطاني را به‌صورت مستقيم جذب‌كنند. پژوهش‌های آزمایشگاهی و بالینی نيز برای استفاده از عوامل درماني مولكولي مانند جفیتینیب (gefitinib) يا ایرسا(iressa) و ایماتینیب مسیلات (imatinib mesylate) یا گلیوک (gleevec) همراه با پرتودرمانی در دست انجام است.

16. مردم از کجا اطلاعات بیش‌تري از پرتودرمانی به‌دست بياورند؟

مقالة پايگاه علمي، پزشكي و آموزشي مؤسسة تحقيقات، آموزش و پيشگيري سرطان، پرتودرمانی و شما (پشتیبانی از افراد مبتلا به سرطان)، در مورد این موضوع اطلاعات بیش‌تری دارد.